Қазақтың ықылымнан бері қолынан тастамай келе жатқан музыка аспабы домбыраның көмегімен (Кейде шертермен де) ойналатын – ортеке күйі бар. Ортеке жай ғана домбырада шертілетін күй ғана емес, ағаштан ойып, өрнектеп текенің бейнесін жасап, оны тұғыр ағашта домбыра шерту арқылы билетеді. Бүгінгі күнгі дамыған техникалардың көмегімен жасайтын түрлі қуыршақ кескіндерінің бастамасы деп те айтуға болады.
1935 жылы белгілі зерттеуші, ғалым А.Жұбанов «Казахстанская правда» газетіне мақала жариялап, мақаласында ортеке қуыршақ биі туралы деректерді келтірген: «…Ойын кезінде қуыршақ секіріп, бірде орғып, әртүрлі бұрылыстар жасайды. Кейбір кезде домбырашылар оған жылқының, еркек пен әйелдің бейнелерін қосатын болған. Олар әуеннің ырғағымен билейді. Шебер орындаушы домбырада күй тартып, жоғарыда атап өткен бейнелерді түрлі қимылдарға келтіріп, бірде секіртіп, бірде жүгірткен. Яғни, секірген теке қимылдарын жасай білген» деп жазған. Ортеке қуыршағы әртүрлі көлемде жасала береді. Ол негізінен жасаушының ойлау ерекшелігімен шертушінің шеберлігіне байланысты. Атақты күйші Мұрат Өскенбаев «Сегізлақ» күйін тартқанда, сегіз текені тұғырға орнатпай-ақ жерге қойып ойнатқан деген әңгімелер де жиі айтады.
Ел ішінде осы ортеке қуыршақ күйінің шығуы туралы түрлі аңыздар бар. Солардың ішінде бір-біріне қарама-қайшы келетін екі нұсқасына тоқталуды жөн көрдік. Екі аңыздың да астарында ұлтымыздың табиғатқа деген сүйіспеншілігі және өзара түсіністігі жатыр.
Ертеде саусағынан саз өрген даңғайыр дала күйшісі болыпты. Бұл адам тек домбыра шанағынан күй төккен өнерінен басқа, ши үстінен шіркей атар мергенде болған екен. Күндердің күнінде күйші аң аулап жүріп, бір салмаудағы кішкене тастың үстінде қызғылт күрең жүні күн нұрымен құндыздай жалтырап, құлпырып тұрған тауешкінің марқасын көреді. Тау ешкі марқасының тас үстінде буындары сыртылдап, сылқылдап, ойнақ қағып, еш нәрсені қаперіне ілмей, қамсыз, қайғысыз билеп тұрғанын көріп, қызыға қарап қалады. Марқаның табиғат құшағына деген еркелігін көргенде аңшы, қорамсаққа салған қолын еріксіз тартып, садағын қайтадан мойнына іліп, келген ізімен кері қайтады. Ауылына келген соң, сазгердің көңілін тербеген марқаның қимылы, домбыра шанағында «Ортекенің ойнауы» деген күй болып шертіледі. Кейін келе күйші ағаштан ойып, өрнектеп, марқа бейнесін жасайды да, көпшілік арасында шертеді. Марқаның тірі бейнесін көргендей болған қалың қауым, күй тіліне ерекше сүйінеді. Осыдан бастап, ауылдың басқа күйшілері де ортеке ойнатуды жалпыластыра бастайды. Ендігі бір аңызда, аңшы Құламерген деген жігіт таутеке тұқымын өте көп аулайды. Аң аулауды кәсіп көзі етіп, терісін сатып, күнделікті тұрмысын қанағаттандырып отырады екен. Құламергеннің анасы ұлы саяттан аулап келген ортекелердің бір жапырақ етін кесіп алып, қыл арқанға тізіп, іліп қояды екен. Күндердің-күнінде керген арқан етке толады. Кінәсіз аңдардың сұраусыз төгілген қанынан шошып жүрген анасына, ұйықтап жатқан кезде аян келеді. Аянда тау текенің киесі қыз бейнесіне еніп «О, ана, сенің балаң жазықсыз бізді неге қырғындай береді? Жаратушы оның ісін жауапсыз қалдырмас, оның шелегі қанға толды, енді бір тамшы қан төксе, тәңірдің қарғысына ұшырайды» дейді. Ұйқысынан шошып оянған Құламергеннің анасы Алла жіберген аянды баласына айтады. Бірақ, таутекенің терісін сатып, пайдаға құныққан Құламерген ана сөзін елең қылмастан, тағы да аңға шығады. Күні бойы ешқандай аң ата алмаған Құламерген әбден шаршап, діңкесі құрып, шай ішуге отырады. Осы кезде бұрын-соңды көрмеген сүттей аппақ, алтын мүйіз таутеке алдынан көлденеңдеп өте береді. Қорғасын оқты қорамсағынан жебесін суырып алып, садағын шірей тартып, таутекені құлатады. Етін тұздап, сүйек-сүйегін жіліктеп, ыстап қойып, өзі қарнын тойдырып алып ұйықтап кетеді. Бір уақытта әлденендей дыбыстан шошып оянған Құламерген бағанағы өзі атқан таутекенің алдында тұрғанын көреді. Көзінен от шашқан таутеке Құламергенді үш рет айналып шығады да, басынан дік етіп қарғып өтіп, тау басына қарай аяғын еркін басып кете береді. Содан кейін Құламергеннің өзі де арасанға түсіп, күйіп өлген екен. Анасы жалғыз ұлының мәйітін арқалап ауылына оралыпты. Осы хикаяны естіген бір күйші: бұдан былай аңшылар жөн-жосықты бұзбасын, керегінен артық алмасын, – деп осы өнеге күйді шығарған екен деседі. Екі аңыздың да айтар ойы ортеке күйінің және ортеке ойнатудың қалай шыққанын баяндайды. Біреуінде табиғат серілеріне сүйсінгендіктен күй шықты десе, біреуінде табиғаттың заңдылығына қарсы келіп, ашылған аранның нәубетке ұшырауынан күй шықты делінеді. Қалай болмасын екі аңыз бойынша күй табиғат серісі таутекелердің қимылын бейнелеп, сол арқылы халық арасына кең тарағандығын байқаймыз. Бір айта кетер жайт, ел ішіндегі сандаған күйшілердің ішінде, ортеке ойнататын күйшілердің, барған жері қызыққа толы болған. Ауыл жастары сол күйшіден ортеке ойнатуды арнайы үйренетін де болған.
Ортеке ойнатудың қалай шыққанын айттық. Енді осы ортеке қалай жасалатыны туралы да айтар болсақ, бұны жасаудың түрлі жолдары бар. Әр шебер әртүрлі жасайды. Негізгі жасалу жолына тоқталсақ, ортеке қуыршағы қызылқайың, қызылқандыағаш, үйеңкі, жаңғақ, шаған, емен сияқты ағаштардан жасалынады. Бұл ағаштар оңай кесіліп, оңай ойылады. Домбырамен ойналған кішкене текешіктің әсем қимылы көрген жанның қызығуымен әуесін тудырмай қоймайды. Кейбір жағдайларда күйші ортеке бейнесін өзі жасай алмаса арнаулы ағаш шеберлеріне жасататын болған. Өздері қайсы ауылға барса, сол ауылға домбыраларымен бірге ортекелерінде алып жүретін болған. Осы арқылы барған жерлерін қызыққа бөлеп, жастардың өнерге деген құрметімен қызығушылығын арттырып отырған. Талай ғасырдан бері желісі үзілмеген бұл өнер күні бүгінде сахнада ойналып жүр. 1934 жылы Алматы қаласында өткен бүкілқазақстандық халық таланттарының слетінде «Ортеке» биін Ж.Оразәлиев орындаған. 1984 жылы «Мұрагер» республикалық фольклор сазды ансамблі сахнаға алып шығып, ел арасына кеңінен таралуына үлкен үлес қосқан. Ұлттық музыканың көрігін қыздырып жүрген «Тұран» ансамблі 2010 жылдан бері, ортеке ойнатудың жаңа бір тынысын ашып, республика және шетел сахналарында ортекені орғытты. Венгрия, Қытай, АҚШ, Ресей, Франсия, Испания, Түркия елдерінде ортеке ойнатып, көрерменнің қызу қошеметіне бөленді. Бүгінгі күні бұл өнерге жастар арасында қызығушылық мол. Елбасының жарлығымен киелі аспаптың құрметіне 1 шілде домбыра күні болып бекітілді. Бұл мереке аясында, домбыра ерекше ұлықталып, ірі сахналарда күмбірлі үнін шартарапқа шарықтататыны белгілі. Атадан балаға мұра болып жалғасқан ортеке өнерінің өрісі кеңімесе, тарылмайтыны белгілі.
Ердос ДӘРКЕНБАЕВ,
Шелек тарихи-өлкетану мұражайының директоры
