«Гендерлік саясат» ұғымы әу баста батыстың феминистік қозғалысы кезінде бастау алғаны белгілі. Большевизм жеңіске жетіп, Кеңестер одағы құрылғанда да алғашқы көтерген мәселесі әйелдер теңдігі болды. Жаратылысынан берілген әлсіздігі өндірістік, отбасылық қарым-қатынастарда айрықша көрініс тапты. Ерлермен теңдей дәрежеде  жұмыс істесе де жалақы айырмашылығы, отбасылық құқық жөнінде қатты қысымға ұшырады.  Батыстықтар ХІХ ғасырдың орта шеніне дейін өздеріндегі сенім бойынша Адам атаға тыйым салған жемісті жегізіп, бүкіл адам баласын жұмақтан шығарған, жер бетіндегі бүкіл күнәларға себеп болған Хауа ана болғандықтан барлық әйелдерді лағынеттеп жек көрген. Ислам діні келгенше Араб елдерінде де қыз балаларды қорлау қалыпты жағдай болған. Көне араб ерлері әйел адамды зат ретінде санап, тек тән рахаты үшін қолданатын. Бұған араб поэзиясындағы өлең жолдары мен тарихтағы оқиғалар куә. Араб қоғамының отбасында ер адам толық басшылық жасады. Әйелді күйеуге қамқоршылары ұзататын және әйелдің оларға қарсы шығуға құқығы болмайтын. Зинақорлық кең етек алғандықтан әкелері ондай қорлыққа шыдамай  қыз баласын туа  сала тірілей көміп тастайтын болған. Өлтіруге қимағандары қыздарын ұлдарша киіндіріп, жұрттан жасырып ұстаған. Ал ислам діні келгеннен кейін әйелдердің құқығы мен міндеттері айқындалды. Мұхаммед (с.ғ.с.) Пайғамбар: «Кімде-кімнің үш (екі я бір) қызы болса, соларға жақсы қараса, ақыретте жұмаққа барады» деп, қыз балаға мейіріммен қарап, ұлдан кем көрмеуді өсиет еткен. «Сыйлық әкелсеңдер, алдымен қыздарыңа беріңдер» деген де өнегелі хадисі кездеседі. Осылайша қыз бала әкесін жәннатқа кіргізсе, күйеуінің иманын толықтырар, жүрегінің тыныштығы, көз қуанышы болатындығы, өмірге перзент әкеліп, ана атанғанда табанының астында жұмақ жататындығы қасиетті Құран кәрімде жазылған. «Сендердің ең жақсыларың әйелдеріңе жақсы қарағандарың» деген де Хақ сөзі асыл дінімізде әйел құқығының қорғалатындығына дәлел.

Осыған қатысты Нұр-Мүбәрәк Египет Ислам мәдениеті университетінің докторанты Салтанат Қағазбекова пікір білдірген еді:

«Исламда қыз бала тұрмысқа шыққаннан кейін, отбасын асырауға тек ер кісі жауапты. Әйел адамға ол міндеттелмеген. Неге? Өйткені, оның физиологиялық нәзіктігін ескеріп, бұл міндет ер адамға жүктелген. Екіншіден, мирас мәселесіне қатысты. Әйел адамға берілген мирас ер адамға екі есе беріледі. Бұл жерде Исламда әйел мен еркек тең емес екен, өйткені, мирас екеуіне екі түрлі беріліп тұр деген пікір тууы заңды. Отбасын құрмаған қыз балаға мирас беретін болса, ол тек өзінің қажетіне жаратады, ол мирас бөліске түспейді. Ал, қыз бала тұрмысқа шыққаннан кейін, оның нәпақасын табуы, бала-шағасының бүкіл материалдық тұрғыдан жағдайын жасау ер адамның мойнында. Әйел адамға мирас аз берілетін себебі содан. Куәгерлік кезінде де екі түрлі болады. Яғни, ер адам бір өзі куәгерлік берсе, ал, әйелдерден екі адам куәгерлік бере алады. Себебі, тағы да, сол әйел затының жаратылысына байланысты. Куәгерлік берген кезде, әйел адам жаны ашып, иә мейірімділігі ұстап, біржақтылыққа ұрынуы мүмкін. Сондай-ақ, әйел адамның табиғи ерекшелігіне қарай, белгілі бір уақыттарда құлшылықтар орындалмайды. Ол оның кемшілігі емес, артықшылығы. Келесі ерекшелік – талақ немесе ажырасу мәселесіне қатысты. Басқа діндерде әйел адам ажырасуға ешқандай құқығы болмауы мүмкін. Ал, Ислам дінінде, егер әйел адам белгілі бір жағдаяттарда өзінің ажырасқысы келетін болса, оған ешқандай қарсылық келтірілмейді. Бірақ, талақ мәселесінде соңғы шешім отбасындағы ер кісінің үлесінде қалады. Ол да әйел адамның табиғатынан, мінезіне байланыс-ты  туындайтын жайт», – деп исламдағы әйел құқықтарының ерекшеліктерін атап көрсетті. Бұл жерде байқағанымыздай, әйел мүддесі тапталып, не құқығы қорғалмай жатқан жоқ. Керісінше, эмоцияға беріліп, бұрыс шешім қабылдаудан сақтап, нәзік болмысына байланысты жауапкершілігін азайтуда.

Қазақ қоғамы дінге берік,  салт-дәстүрге мығым халық екені бесенеден белгілі. Ежелден қызым – құтым деп, төріне отырғызып сыйлап, жат жұрттық деп ерекше құрметпен қараған. Еркелетсе де есіртпей, қырық үйден тыйым жасап, тәрбиесіне аса мән берген. «Бір қолымен бесікті, бір қолымен  әлемді тербетеді» деп аналарымызға керемет теңеу берген де дана халқымыз. Ошақ қасындағы тіршіліктен бөлек, ел бірлігі, ұрпақ болашағы үшін маңызды істерге де араласқан. Оған тарих куә. Сонау Сақ дәуірінде атқа мініп ерлермен қатар елін жаудан қорғаған Тұмар ханшайымның Кир патшасымен соғысы дәлел. Бір шаңырақтың ғана емес, үлкен әулеттің, тіпті бір рулы елдің берекесін келтіріп, мәселесін шешіп, несібесін  тасытқан абыз аналарымыз да баршылық. Соның бірі – Бәйдібек бидің жары болған Домалақ анамыз. Ақылы мен көрегендігі хақында аңыз әңгімелер халық арасында жетерлік. Бірде қалың жау Қаратау жерін жайлап отырған Бәйдібектің ауылын шауып, сан мың жылқысын айдап әкетеді. Бәйдібек бастаған ер азаматтар ауылда болмаса керек. Содан жау шапты деген хабарды естіп, елден жасақ жиып, үлкен бәйбішесі Сарыдан туған алты баласын ертіп, жауға аттанғалы жатқанда Домалақ ана: «Байеке, малдың құты, жылқының иесі құла айғыр қолда қалды. Амандық болса, алты күннен кейін жылқылар жауға қайыру бермей өзі ауылға қайта оралады. Жауды қумаңыз, азаматтар аман болсын, осы тілегімді орындаңыз», деп өтінгеніне қарамай, Бәйдібек жасағы жауға аттанып кетеді. Күйік асуында ұрыста жеңіліске ұшырап, алты ұлынан да айырылады. Арада алты күн өткенде байлаулы тұрған құла айғыр жер күңіренте дүлей күшпен кісінейді. Шығыстан қалың шаң көтеріліп, ұзамай Бәйдібектің жылқысы көрінеді. Ереуілдеп барып, қайтара алмаған жылқының осылайша Домалақ ана даналығымен үйде отырып-ақ кері оралатынын білген деседі.

Ел басына күн туғанда қолына қаруын алып ер азаматтармен қатар соғысып, жауға шапқан батыр қыздарымыз қаншама. Әрідегі Әбілхайыр ханның зайыбы Бопай ханшайым, Есім ханның шолғыншы батыры Ақбикеш Ару, Қаракерей Қабанбайдың жан жары Гауһар батырлар айрықша табандылық көрсетіп, жойқын жорықтарда ерлермен тізе қосып, қанды шайқастарда қатар соғысқан. Бертіндегі қайсар қыздарымыз Әлия Молдағұлова, Мәншүк Мәметова, Хиуаз Доспановалардың  ерліктері келешек ұрпаққа үлгі. Азаматының абыройын асқақтатып, ақыл-кеңесін беріп, даналығын танытқан Жиренше шешеннің Қарашашы, Қобыландының Құртқасы, Алпамыстың Гүлбар-шыны сынды асыл аналарымыз ертеден әйел – еркектің серігі екенін көрсетеді.

Қазіргі қоғамда да аруларымыз нәзік жанды дегенмен, қаһармандық танытып жүрген батыр қыздарымыз да, іскерлігімен оқ бойы озатын кәсіпкер де, ғылымда түрлі жаңалық ашқан ғалым да,  халқын қорғар сақшы да, көлік жүргізуші де болып, тіпті, өрт сөндіру, құтқарушы қызметінде де ерлермен теңдей қызмет қылып жүр. Қарым-қабілетіне байланысты қай бағытты таңдаймын десе де шектеу жоқ. Жалақы мәселесі де қиындық туғызған емес.

Тек бүгінгі күні туындайтын мәселе – отбасылық кикілжің кесірінен әйел адамға көрсетілетін зорлық-зомбылық. Еліміздің отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссиясы былтыр 14 мыңға жуық әйелге күш қолданылғаны жөнінде мәлімет берген. Соңғы екі жылдың өзінде 50 мыңға жуық адамға ескерту беріліп, 40 мыңнан астам адам әкімшілік жауапкершілікке тартылған. Мұндай құқықбұзу-шылыққа барғандарға заң бойын-ша 3 айлық есептік көрсеткіш көлемінде айыппұл салынып, 10 тәулікке дейін қамауға алу шарасы қарастырылған. Сондай-ақ, ішкі істер министрлігінде әйелдерге араша түсетін арнайы бөлімшелер ашылған. Әйелдерге заңдық-психологиялық тұрғыда көмек беретін 20 дағдарыс орталығы жұмыс істейді. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен гендерлік теңдік стратегиясы бекітілді. 2009 жылы «Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың профилактикасы туралы» №214 заң қабылданды. Осы заңның 26-бабында ұрып-соғу, күш көрсету, зорлық-зомбылық, қысым көрсету секілді түрлі мәселелер толық қамтылған. Бүгінде әйел адам өз құқығын толық қорғай алады. Заң аясында түрлі шаралар ұйымдастырылып, аналар үйі, психологиялық та кеңестер беретін орталықтарда қазіргі нарық заманында әйелдер қауымының сауатты болуына, отбасын сақтап қалуына, балаларына жақсы тәлім-тәрбие беруіне үйретеді.

ТҮЙІН. «Қай жерде, мейлі, қай елде, әлемнің мәні – әйелде...» деп ақын Жүрсін Ерман айтқандай өмірдің сәні де, тіршіліктің әрі де, шаңырақтың шаттығы, отбасының ұйытқысы да – әйел. Алла тағала әйелді жаратқанда оны алтыншы күннің кешінде бітіріпті. Қасынан өтіп бара жатқан періште: «Сен неге бұл үшін ұзақ жасадың?» – деп сұрайды. Сонда Алла тағала: «Бұл жаратылыстың болмысы ерекше. Ол екі жүзден астам қимыл әрекетті біледі. Бір мезетте бірнеше баланы құшағына басып, мейірімді жүрегімен жарылған тізеден жараланған жүрекке дейін емдей алады.  Өте нәзік, сонысымен мықты. Көз жасымен қуанышы мен қайғысын, қасіреті мен күдігін,  махаббаты мен сезімін білдіреді. Әйел ерінің жүрек тыныштығы, көңіл қалауы, сырының иесі, отының көзі, қамқоршысы, ақылшы, кеңесшісі. Олар бір-бірін толықтырып тұрады. Әйел еркектің өзінен жаратылған. Жарын қорлағаны – өзін сыйламағаны» – деп  әйел мәртебесінің биіктігін сипаттап берген екен.

Жансая ЫСҚАҚ.