Кітапқұмар нағышыларымнан жұқты ма, білмеймін, әйтеуір, үшінші класқа көшкеннен бастап әкем марқұм әкелетін газет-журналдарды парақтап отыратын болдым. Алпысыншы жылдарға қарай «Жұлдыз», «Мәдениет және тұрмыс», «Қазақстан әйелдері» журналдары мен «Коммунизм таңы» («Жетісу»), «Коммунистік еңбек үшін!» (Еңбекшіқазақ»), «Пионер» газеттерін, қазақша күнтізбелерді қалдырмай оқитын болдым, қала берді огородтың аяғындағы колхоз кітапханасына жиі барғыштай бастадым. О кезде Қазаткомдағы үйлердің көбі, қойма-складтардың дені ағаштан қиылған, терезелері бір қабат, көздері кішкентай, бала сиярлықтай ғана.
Кітапханашы әлі тұрмысқа шықпаған Күлшахан әпкеміз, сары Серіктің тәтесі, Талдыбұлақтағы қазіргі қария, Тілеш жездеміздің кейінгі кемпірі. Бұ кісіде сап-сары, сары алтындай сызылып отырғаны. Шамасы ауылдағы мектептен соң істеп жүрген болар. Мен барсам болды қос бөлмедегі қаздай тізілген төрт-бес сөреге қарай сүңгітіп жібереді де, кітабын оқып отыра береді. Сөреден орын тимеген кітап атаулы бұрышта жатады. Отырам да суреттерін көрем, ол кезде кітап ішіндегі сурет біткен қолдан салынады ғой деймін, сол суреттері ұнаған көп кітаптың бірнешеуін таңдап алам да әпкемізге әкелем. Ол кісі де қарап жатпайды, жазады да бере салады. Содан қос бөлмелі қамыс үйдің қамыстан қалың етіп жапқан шатыры астында төбеден тізіліп тор дорбалардан сап-сары боп майы аққан апамның құрттарын көмейлете отырып оқуға кірісем, ежіктеп оқымаймын, көзбен оқимын және тез оқимын, бірақ түсініп оқымайтыным тағы бар.
Келе-келе төселіп, әжептәуір тез, әрі түсініп оқитын деңгейге жетіп қалдым-ау деймін, бастауыш класта жүріп-ақ «Робинзон Крузо», «16 жасар чемпион», «Мой помощник Карсыбек» (орысша), «Мұрат», «Батырлар жыры», мен Қазақ ертегілері, «Бұғауда», М.Әуезовтың пьесаларын т.т. Есімде қалмаған ондаған кітаптарды күндіз үй төбесінде, түнде дөңгелек жозы үстінде керосин шамның жарығымен оқи бастадым, бірін ұқтым, біріне тісім батпады, білерім – басқа балаларға қарағанда тәп-тәуір жатық жаза бастағаным...
Он жастамын, иә үшінші, не төртінші класс болар. Өйткені, апайымыз (біз о кезде «Тәтей» дейміз) Мұратбектің шешесі – Марияхан Демесінова анамыз.
Ойымда ешнәрсе жоқ. Солдаттай болып шікірейіп школьный формамды киіп, қойқайтып фуражкамды басыма қондырып мектепке келейін. Әдеттегі у-шу, үйреншікті абыр-дабыр, бес қыз, он екі ұл, біреуі 1948 жылғы, біреуі 49-50, енді біреулеріміз 50-51 жылғы туылған, соғыстан кейінгі «свежыйлармыз», екеуінен басқасында, әйтеуір, әке бар... Сайди, Керімбай мен Ұлтуған төменгі класта қалып қойған, біраз азайып қалыппыз. Қоңырау соғылып, класқа тәтейіміз, ол кісіге ілесе мектеп директоры Жылқыайдар Сайранов ағай кірді, екеуі де ашулы, екеуі де тым сұсты. «Отырыңдар!» – деді, – отырдық, – бірнеше фамилияны атап, тақта алдына шығарды, шықтық, ең кемі жеті-сегізіміз тұрмыз, ішінде үш Мұрат – Қалидың Мұраты, мен Нақатайдың Мұраты және Мұратбек тәтейіміздің ұлы.
– Қайсың ұрладың?- болды директордың алғашқы сұрағы. Өзі денелі, жалпақ кісі, ашудан қып-қызыл боп кеткен, – Қане, айтыңдар? Кім алды?
Кім алды, нені алды, түкке түсінбей көзіміз жыпылықтап біз тұрмыз. О заманда жалпы мұғалім атаулыдан қорқатын байғұстармыз, директор зіркілдегенде бұтымызға жіберіп қоя жаздап әрең тұрмыз.
– Сен алдың ба, сен алдың ба?-деп жағалай сұрап келе жатқан ағай менің тұсыма келгенде тоқтай қалды. Мол денесімен кластағы бойы ең аласа мені таптап кетердей төніп келді де қолындағы қара құлыппен басымнан періп кеп жіберді, жарға соғылған жарқанаттай жалп ете түстім. Көзімді ашсам жанымда доғдыр әкеміз Иван Васильевич Довганюк пен тәтейіміз тұр. Басым көтертпейді, солқылдап барады, пора-пора жас көзімде, қор-қорс етіп жылап мен жатырмын. «Нақатайчик, қалай голова болит?» дейді қолында біздей ұзын шприці бар Валя шешем, доғдыр әкейдің келіншегі. Со күні мен үшін сабақ болған жоқ, болған істі мен де әке-шешеме айтқам жоқ, келдім де кеспемді ішіп жатып қалдым.
Ертесіне мектепке келейін. Аздап жүрексінгенім болмаса басым басылған жағым да ауырмайды. Қоңырау соғылды. Тәтейіміз келді, ілесе директор енді. «Тұр Тойғанбаев!» – тұрдым,- «Кітаптар қайда?» кешегі жеген таяғым бар, қорыққанымнан үнім шықсайшы, түкке түсінбей көзім жыпылықтап жылауға шақ қалдым, жылайын десем «қатынсың» деп балалар мазақтайды, жыламайын десем мұрным қорсылдап барады, сөзге тәтейім араласты; – «Кітапханадан кітап ұрладың ба?» «Қандай кітап?» деп міңгірлеймін, «Ештеңе ұрлағам жоқ»,- «Ендеше кім ұрлады? Айт жаныңның барында!» – директор ағай төніп келеді, шыдамадым, жылап қоя бердім, «Білмеймін, мен ұрлағам жоқпын...»
Сол күннен бастап сабаққа келсем болды, мен бастаған бес-алты баланы «Кітаптарды тауып келіңдер!» – деп шығарып жіберетін болды. Сөйтсек, колхоздың кітапханасының бала ғана сиятындай көзін сындырып кірген біреу (лер) бірталай дүниені қолды қылған сияқты. Кітап қоры онсыз да 300-400 дана болатын «конторға» ұры түскен соң бәрі аянбай іздеуге кіріскен ғой, сұрастырған: «Оқушылардан кім кітап оқиды?» Әпкеміз айтқан: «Мұрат келгіштеп кітап алып жүреді». «Ә, онда, сол-ақ алған ғой». Бәрі осыған тоқтайды, осылай ұйғарады, мені әу бастан кінәлі етіп келген, директор ағайдың ә дегеннен мені ұрып жібергені де сондықтан екен.
Бірақ мен жаратылысымнан қорқақпын, ұрлық жасамақ түгілі, түнде дәретке шығуға қорқамын, онымды кім біліп, кім түсініп жатыр. «Осы кітап оқиды, осы ұрлады!» Аяқасты ұры боп қалдым, аяқасты бәрі менен жиіркеніп, жеріп кеткендей, үйдегілерге айтуға анамнан қорқам, ашуланса аямай ұрып тастайды, «өртеймін» деп от ала жүгіруі де мүмкін. Жүрегім жылап, ішім мұздап, елдің бәрін, әсіресе директор ағайды жау көре жүре сентябрь де (қазіргі қыркүйек) аяқталды. Ел жаппай огородтарын жинай бастаған. О тұста огородқа егілетіні тек – ақ жүгері, сары жүгеріні әлі Америкадан Хрущев әкем әкеле қоймаған. Жүгері әрі астық, әрі жем, сабағы малға шөп. Тартылған жүгерінің наны тым тәтті, үгіліп тұрады, талқаны тағы бар, көпшілік сонымен күн көреді десе де болғандай, ара-тұра бидай да тартылып қалады, ол тек күзге қарай, колхоздың қамбасы толып, өкіметтің араны тойып болғанда ғана берілетін бір-екі дағара (қолдан тігілетін 100 килолық) қап, оған себепші болары – сол өзіміз салатын ақ жүгері, қала берді асқабақ, оны да тек суға пісіріп береді, манты-санты жасау деген жоқ, сірә, аналарымыз ол жағын білмесе керек, оның үстіне сол дөңкиген асқабақтар, қазір ойласам азықтық тұқымдар болар...
Огород орылып біте шу шықты. Оны жеткізгендер Бақберген мен Нұрмұқан: «Кітаптарды Болат ұрлапты, солардың огородынан апасы тауып алыпты!» Өсек сөз, рас боп шықты. Тоғызақ шалдың кемпірі қатал, немересі Болатты алдына сап айдап келді. Сірә, бұл кісі атайдың кейінгі кемпірі ғой деймін, өйткені, Болатқа тым суық (жер хабар бермесін) кісі еді. Болат сабақтан жиі қашатын, онша сабақ оқымайтын. Алуға (шешеннің баласы) ілесіп жүретін, жасырып темекі шегетіні де бар-ды со кезде. Бірақ өте жақсы бала еді. Сөйтсек Алуға ілесіп кітапхананы тонаған батыр болып шықты. Алу жасынан бұзық, Атамқұлдан велосипед ұрлайды, оған кітаптың керегі шамалы, бәрін Болаттың огородына жүгерінің арасына жинап тастаған. Бөкең де кітап оқиды екен сөйтсек... Өзі мойындады, «махорка» (ұсақ темекі) ораған кітаптарының орнын толтырды, әйтседе соққыдан да, сотталудан аман қалды.
Сентябрь бойы сергелдеңге түсіп, жылаған мен, сентябрь бойы қуылған мен бұған қатты қуандым. Бірақ біраз кісілерге өкпелеп және колхоздың кітапханасына жоламай кеттім. Және менен ешкім кешірім де сұраған жоқ. Содан бері де 60 жыл атқан оқтай, аққан судай боп өте шығыпты. Десе де сол кітапқа деген әуесқойлығым, қызығушылығым нан тауып жеуіме себепші болғаны рас, әрі кітапқұмарлығым әлі басыла қойған жоқ, аптасына екі кітап ақтармасам көңілім көншімейтіндей болам да тұрам... Ал өкпем әлі тарқаған жоқ екі кісіге деген, әлі қара қазандай... Дәл қазіргі уақытта мұғалім оқушысын «Кітапты неге ұрладың?» деп жазықсыз ұрып жіберсе, не болар еді деп ара-тұра ойлап та қоям.
Қазір ғой ұл-қыз, тіпті ересектердің өзі де сирек оқиды-ау деймін. Бала түгілі, біз қатарлы шал-кемпірдің үңіліп отырғаны – телефон, тыңдайтыны – интернет өсек. Бұлай бола берсе, етекке түскен біз ғана емес, өсіріп отырған ұл-қыз, немерелер емес, күні ертең дүние есігін ашар қазақ ұрпақтың, таза ұрпақтың обалына қалатын шығармыз. Тарихта жақсылық та, жамандық та ауысып отыратын шығар, адам ғұмыры оған дәлел. Өйткені, тарих – адам, адамзаттың өмірінен тұрады емес пе? Ал құрып жатқан қоғамымыздың дамуы – әрбір қоғам мүшесінің тазалығына, жауапкершілігіне, ең бастысы – біліміне, ой-өрісіне байланысты екені даусыз аксиома. Ал бұл аталған қасиеттер оқумен келеді десек, оның көзі – кітап екені дау тудырмаса керек. Жүсіп Баласағұн бабамыз айтқан мына жолдар осындайда ойға орала береді екен:
«Түйсік болып, қансақ білім нәріне,
Жетер қолың ой-тілектің бәріне»
Рас-ау, білімді болсаң (ал бұл дегеніміз, кітап оқу деп ұғу керек) жауапкершілікті сезінесің, оны сезсең, елдің қамын, бастың арын ойлаған азамат болып өсесің-ау, бұл және дәл қазіргі үлкен-кішімізге, әкім-қаралардың санасына жетіп жатса, жақсы-ақ болар еді. Мүмкін, сонда ғана пыш-пыш қысыр сөзден құтылып, өркениетті елдер қатарынан көрінер мемлекет, әділетті қоғам құрылатын шығар. Ләйім, ұрпағымыз, соған жетсін деп тілейік. Ал әзірше...
Телефонды таста, балам!
Кітап оқы...дегім келеді.
Мұрат Нақатаев, зейнеткер.
