- +77277540900
- +77002724204
- enkaz.kz@gmail.com
- 040400, Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Есік қаласы, Алматы көшесі, № 112.
Үмітті жоба аясында
Жуырда аудандық мәдениет үйінде ауданданымыздағы түрлі сала өкілдерінен құрылған фокус топ құрамымен кездесу өтті.
Жиынды өткізген облыстық талдау және болжау орталығы басшысының орынбасары Марлен Бурашев шараның мақсатымен таныстырды. Айтуынша, фокус топ жобасы облыс әкімі Марат Сұлтанғазиевтің тікелей тапсырмасымен жүзеге асуда. Бұл жердегі басты мақсат – аудан көлеміндегі нақты проблемаларды ортаға салу. Еркін, ашық диалог құру. Облыстағы барлық өңірлерде өткізіліп жатқан аталған жобада қордаланған мәселелер сараланып, өзектілігіне қарай облыс әкімінің қадағалауымен шешімін табатын болады.
Жиынға қатысушылар Марлен Ануарұлына көкейде жүрген ауданымыздағы мәселелерді жеткізді. Өз кезегінде аудандық ардагерлер ұйымының төрағасы Тілеулес Ұзақов медицина, білім, жол, су, газ, ауыл шаруашылығы сынды ауқымды салалардағы олқылықтарды ортаға салды. Сондай ақ, кәсіпкер Сулейман Максутов, ветеринария бөлімі басшысының орынбасары Жәнібек Құрманбаев, ауыл шаруашылығы бөлімінің маманы Мәншүк Ташкенбай өз салаларындағы мәселелермен қоса, тозығы жеткен мектептер, уақтылы тазаланбайтын жолдар, газбен қамтылмаған ауылдар, балабақша жетіспеушілігі сынды басқа да жайттар жайлы сөз қозғады.
Ринат НАРХАНОВ.
Көпшілік қалауы – Малай батыр
Шелек ауылы жылдан-жылға қанатын кеңге жайып, көркейіп, көптеген игі істер атқарылып келеді. Орталық саябақ қайта жаңғырып, көпқабатты үйлер салынып, ауызсу, кәріз жүйелері жүргізіліп, жаңа мектеп, басқа да нысандар бой көтеріліп не күрделі жөндеуден өткізіліп жатыр. Осындай жақсы жаңалықтың бірі – «Роща» саябағынан дене шынықтыру-сауықтыру орталығы салынуда.
«Келісіп пішкен тон келте болмайды» демекші, өткен аптада Шелек мәдениет үйінде осы ғимараттқа атау беруге байланысты жиын өтті. Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Жаңа Қазақстан» идеясымен «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы негізінде жергілікті тұрғындармен ақылдаса отырып, жаңа салынған дене шынықтыру-сауықтыру орталығына атау беру мәселесі қаралды.
Облыстық дене шынықтыру және спорт басқармасының басшысы Ерболат Сарабековтің қатысуымен, аудан әкімінің міндетін атқарушы Ертай Нұрмаханов жиынды ашып, көпшілікке мәселенің мәнісін түсіндірді. Жиынға қатысушылардың бірі күрестен олимпиада чемпионы Жақсылық Үшкемпіровтің, бірі еркін күрестен Қазақстан Республикасының жаттықтырушысы болған, жерлес спорт ардагері Мәлік Надірбековтің, енді бірі Албаннан тарайтын Әлжан бабаның, кейбірі жоңғар-қазақ соғысында Жетісуды жаудан азат етуге қатысқан Малай батыр Қарабасұлының атымен атауды ұсынды.
Жиында балалар мен жасөспірімдер спорт мектебін осы жаңа орталыққа біріктірсе, оны басқаратын кадрды жер-гілікті жерден тағайындаса деген ұсыныстар да түсті. Бұл ұсыныстарға Ерболат Сарабеков жауап беріп, барлық балаларды бір жерге жинауға болмайтынын, тұрғыны көп Шелек үшін, керісінше басқа да спорт нысандарын салу керектігін айтты.
Жиынды аудан әкімінің міндетін атқарушы Ертай Сұлтанәліұлы қорытындылап, басым дауыс алған, көпшіліктің қалауы – Малай батырдың атын беру хаттамасы толтырылып, ол облыстық ономастика жиынында талқыланып, республикаға жіберілетінін айтты.
Анарбек БЕРДІБАЕВ.
Мороз веселью не помеха
Отдел туризма и рекреации Тургенского филиала Иле-Алатауского государственного национального природного парка возобновил проведение зимнего отдыха в урочище Турген сай (Тургенском ущелье). В субботу, 20 января, неподалеку от бывшего детского лагеря «Орбита», в честь открытия трассы для катания на лыжах, санках и тюбингах состоялся праздник «Көнілді қыс».
В нем приняли участие школы Тургенского округа, представители сельского акимата, коллектив филиала ГНПП, дом культуры с.Тургень. После приветственного слова заместителя акима Тургенского округа Мади Бейсембаева и заместителя директора Тургенского филиала Иле-Алатауского ГНПП Бахыта Жунусова ребятам было предложено поучаствовать в спортивных играх по перетягиванию каната, гиревому спорту, армрестлингу и, конечно же, покататься с горки по заранее подготовленному безопасному спуску для саней и тюбингов. Легкий снегопад и морозец лишь подогревали желание и детей, и взрослых провести досуг на свежем воздухе. По завершении спортивных игр, проведенных СШ имени А.Жексембекова, лучшие участники и команды были награждены призами и грамотами Иле-Алатауского ГНПП. Веселое настроение поддержала концертная программа школ округа. Чтобы согреть учеников и учителей, коллективом Тургенского филиала ГНПП для них был организован горячий обед и традиционное чаепитие. Зимний сезон открыт! Приглашаем всех желающих!
Жанаргуль НИЕТАЛИЕВА,
эколог-просветитель Тургенского
филиала Иле-Алатауского ГНПП.
Музей- өңір тарихы, өмір өткелдері
Еліміздің ертеңі өткен тарихымен құнды. Тарих туған жерден басталады. Әрбір азамат өзінің туған жерінің тарихын біліп өсуі ләзім. Ал сол өткен тарихты тануда музей үлкен рөл атқарады. Өйткені музей – сол жердің өткен өмірінің естелігі. Онда туған жердің өркендеуіне үлес қосқан белсенді, танымал азаматтардың еңбегі жайлы деректер мен суреттер, ата-бабалардың тұрмыста пайдаланған көне заттары, қысқасы жәдігерлер сақталатын жер.
Музейге саяхат жасау жас жеткіншектерді ұлтжандылыққа, мәдениетке, өз елінің тарихын, табиғатын құрметтеуге тәрбиелейді. Сол өлкенің шежіре, тарихын біліп, елін, Отанын сүйіп, құрметтеуге жетелейді. Оған мысал етіп Шелек тарихи өлкетану музейін алуға болады.
Өткен сенбіде осы музейдің қалай құрылып, қазіргі таңда тарихи жәдігерлермен толысқан кезеңі туралы «Шелек тарихи өлкетану музейі» атты кітаптың тусаукесері өтті. Шелек мәдениет үйінде өткен бұл іс-шара алдында музейдің көрмесі ұйымдастырылып, келушілердің назарын өткен тарихқа тағы бір көз жүгіртіп, еске түсіруден басталды. Одан кейін музей туралы жаңа кітаптың тұсаукесері болып, лентасын ауыл ақсақалдары қиды. Шелек тарихы туралы бейнеролик көрсетілді.
Аудан әкімінің орынбасары Ертай Нұрмаханов салтанатты жиынды ашып, «Шелек тарихи өлкетану музейі» атты жаңа кітаптың авторлары Алмагүл Орынбетова мен Нұрлан Мұхаметқалиевке шапан жауып, өлке тарихын жергілікті жұрттың жете білуіне атсалысқан ерен еңбегіне алғыс айтты. Ауылдық округ әкімі Сакен Абдихалиев те авторларды құттықтап, шапан жапты.
Мінбеге көтерілген Алмагүл Абиырқызы сонау 1970 жылдары өзі Шелек аудандық партия комитетінің хатшысы болып жұмыс істеп жүрген кезден бастап, бірінші хатшы Хұсейін Бижановтың тапсырмасымен арнайы комиссия құрылып, жұмыс жүгізілгенін, Қазақстан Республикасы Мәдениет министрінің арнайы қаулысымен мемлекеттік музейдің өңірлік филиалы болып 1981 жылдың 5 мамыр күні Шелек тарихи өлкетану музейі ашылғанын әңгімелеп берді.
Шелек өңірінен келген ақсақалдар Асқарбек Рахимов, Аянбек Дауытқұлов, Сүлеймен Қораласов, Рахым Қамбаров ақ тілектерін айтып, баталарын берді. Ақсақалдарға кішілік құрметін көрсетіп, Нұрлан Мұхаметқалиев шапанын кигізіп, ризашылығын білдірді. Сондай-ақ аудандық «Еңбекшіқазақ» газетінің бас редакторы, Қазақстанның құрметті журналисі Хайролла Қасымұлы, Шелек музейінің алғашқы директоры болған ардагер Аливтина Волкова, академик, профессор Марат Тоқашбаев тарихи танымдық, маңызы бар мысалдарды өз сөздеріне арқау етті.
Жиынды қорытындылап, Нұрлан Ердәулетұлы сөз сөйлеп, бұдан бұрын да «Шелек толғауы», «Қонақбай шежіресі» кітабын, «Шағаман батыр» мақаласын жазғанын айтып, қысқасы жергілікті журналист Анарбек Бердібаев та Шелек өңіріндегі тарихи тұлғалар жайлы басқа да көптеген танымдық туындылар жазуға атсалысып жүргенін тілге тиек етті.
А.МӨКІШҰЛЫ.
Саяжай түйіткілдері депутаттар назарында
Өткен аптада Еңбекшіқазақ аудандық мәслихатының тұрақты комиссияларының бірлескен отырысы өтті. Күн тәртібінде Еңбекшіқазақ аудандық мәслихат төрағасының 2023 жылы мәслихаттың қызметін ұйымдастыру бойынша атқарған жұмыстары туралы есебі, VIІІ шақырылған Еңбекшіқазақ аудандық мәслихаттың 2024 жылға арналған жұмыс жоспарын бекіту, ведомствоаралық сипаттағы мәселелер бойынша әкімдік жанындағы бірқатар консультациялық-кеңесші органдардың (комиссиялар мен кеңестердің) дербес құрамын бекіту, Еңбекшіқазақ ауданының Көктөбе ауылдық округінің Алмалы ауылының құрамдас бөліктерін қайта атау туралы мәселелер қаралды.
Бұдан бөлек халық қалаулыларының басын қосқан жиынның күн тәртібінде Есік қаласы мен Бәйтерек ауылының саяжай алқаптарының егжей-тегжейлі жоспарлау жобасымен бірге бас жоспарын бекіту бойынша қорытынды тыңдау өтіп, депутаттар мен тұрғындар тарапынан енгізілген ұсыныстар назарға алынды. Бүгінгі таңда ауданымызда 135 саяжай бар. Жақын маңдағы 2 елді мекендердің шекарасына 44 саяжай учаскелерінің аумақтарын қосумен бас жоспарларды түзету жұмыстары аяқталды. Олар Бәйтерек ауылы бойынша 30, Есік қаласы бойынша 14 саяжай алқабы. Күн тәртібіндегі мәселелер толығымен қаралып, депутаттар тарапынан қойылған сұрақ-ұсыныстарға бөлім басшылары мен арнайы шақырылған мекеме басшылары тиісті жауаптарын берді.
Қарастырылған мәселелерді талқылай келе, тұрақты комиссиялардың бірлескен отырысы «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Заңының 15-бабына сәйкес, хаттамалық қаулы қабылдады.
Аудандық мәслихаттың кезекті XIII сессиясының күн тәртібінде мәслихаттың тұрақты комиссияларының бірлескен отырысында алдын ала талқыланып енгізілген сұрақтар қарастырылды. Сессия отырысына мәслихат төрағасы Бекет Төлегенұлы мен мәслихат депутаттары, бөлім басшылары, бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері қатысты.
Күн тәртібіндегі мәселелер тұрақты комиссияларының бірлескен отырысында қаралып, жан-жақты талқыланғандықтан, депутаттар бірауыздан қолдап, тиісті шешімдер қабылданды.
Өз тілшіміз.
У ПОДВИГА НЕТ СРОКА ДАВНОСТИ
Общественное обьединение “Atamnyn Amanaty” было создано 19 мая 2019 года. Это единственная организация в Казахстане, занимающаяся системным поиском пропавших (их более 271 тыс.) во время Второй мировой войны казахстанских солдат. За этот период поступило более 8 тыс. заявок на поиск через сайт “Atamnyn Amanaty”. Установлены места захоронения и личности свыше 4000 казахстанских солдат. Останки 16 найденных солдат были доставлены на Родину и захоронены с воинскими почестями.
Миссия «Atamnyn Amanaty» остается неизменной, это - содействие сохранению исторической памяти через преемственность поколений путем духовно-нравственного и военно-патриотического воспитания молодежи, консолидация общих усилий для достижения стратегических целей.
Одно из основных направлений деятельности «Atamnyn Amanaty» - международное сотрудничество, где было подписано более 50 соглашений, которые успешно реализуются.
Один из последних меморандумов о совместной работе с фондом «Советское поле славы» из Королевства Нидерландов был подписан 11 сентября 2023 года. По утверждению директора данного фонда Ремко Рейдинга, среди военнопленных концентрационного лагеря «Амерсфорт» на территории Голландии были и казахи. И он уже доказал свое предположение. С помощью поисковиков «Atamnyn Amanaty» голландцам удалось найти потомков одного из солдат Второй Мировой войны – это семья Баратовых из г. Алматы.
Совместно с Министерством иностранных дел РК (усилиями Посольств, военного атташата РК зарубежом) собрана база данных казахстанских воинов, захороненных не только в странах СНГ, но и на территории Европы. В данном списке порядка 20-ти тыс. Человек. Нами уже начата активная работа по поиску их близких и родственников.
В период с 10 по 24 августа 2023 года казахстанский сводный поисковый отряд принял участие в десятой юбилейной международной военно-исторической экспедиции «Западный фронт. Варшавское шоссе», которая состоялась на территории Барятинского района Калужской области. В ходе военно-исторической экспедиции была установлена доска памяти воинам 387-й стрелковой дивизии, сформированной в Акмолинске в августе 1941 года. Первый бой она приняла 27 декабря 1941 года под селом Троицкое Ульяновского района. В течение 1942 года вела оборонительные и наступательные бои, прикрывая калужское и тульское направления. Летом 1942 года попала в окружение и фактически была разгромлена. На момент выхода из окружения 15 августа 1942 года в дивизии насчитывалось всего 800 человек, из 12 тыс.. По данным губернатора, на территории Калужской области сражались пять казахстанских дивизиий и мы с местной администрацией договорилсь продолжить полевые работы.
22-23 сентября 2023 года в городе Алматы ОО «Atamnyn Amanaty» организовало и провело международную конференцию «Ортақ тарих. Ортақ жеңіс. Ортақ көзқарас».
Данная конференция проводится уже в третий раз и стала диалоговой площадкой для взаимодействия неправительственных органцизаций и поисковых движений стран СНГ.
В работе форума приняли участие представители государственных оганов и поисковых отрядов Беларуссии, Казахстана, Кыргызстана, России, Узбекистана, а также ученые, историки, архивисты, музейные работники, ветераны Вооруженных Сил и др..
По заявленным темам было представлено порядка 30 докладов, каждый из которых вызвал неподдельный интерес собравшихся и оживлённую дискуссию.
С большинством колледжей города Астаны (их всего 33) подписаны меморандумы о сотрудничестве. В рамках нашей акции «Аталар аманатына адалмыз» каждый колледж проводил свою исследовательскую работу по изучению истории соединений и дивизий, сформированных в Казахстане.
ОО «Atamnyn Amanaty» привлекает в свою работу курсантов ВТШ МО РК. В соответствии с Планом совместных мероприятий курсанты и преподаватели ВТШ ежегодно принимают участие в раскопках на местах боевых сражений.
19 августа 2023 г. в столичном Триатлон парке провели забег в честь 101-й годовщины со дня рождения летчика-штурмовика дважды Героя Советского Союза генерал-майора авиации Талгата Бегельдинова. В нем приняли участие более 1000 человек. Среди них военнослужащие Акмолинского гарнизона МО, Пограничной службы, Национальной гвардии, ветераны Вооруженных сил, профессиональные спортсмены и любители спорта.
Состязания среди мужчин и женщин прошли по двум возрастным категориям на 10,1 км и на 5 км. Победители забега получили в награду футболки в стиле милитари и медали в форме модели штурмовика, которым управлял легендарный летчик.
Следует отметить, что данный забег получил широкую поддержку общественности: его поддержала казахская молодежь, работающая в США во всемирно известных компаниях как Google, Meta, NASA, Apple, а также казахстанский поисковый отряд, который на тот момент находился в международной экспедиции в Калужской области РФ, курсанты военно-технических школ МО РК и многие другие. Самому молодому участнику было 16 лет, самому старшему – 73.
Каждое мероприятие мы тщательно продумываем, адаптируем под интересы подрастающего поколения. Еще учитываем, что лучшее воспитание – это личный пример. Поэтому приглашем ветеранов Ворруженных Сил, которые наравне с молодежью бегают марафонскую дистанцию, играют в волейбол и др.
С 6 по 17 ноября 2023 года среди коллеждей Астаны провели турнир по волейболу в честь Героя Советского Союза, Халық Қаһарманы, генерала армии С.Нурмагамбетова. Это стартовое в Казахстане мероприятие, посвященное столетнему юбилею первого Министра обороны Казахстана. Его особенность заключалась в том, что каждая команда-участница выступала под именем одного их прославленных казахстанцев, получивших в годы Великой Отечественной войны звание Героя Советского Союза. Таким образом мы постарались приобщить ребят к героическому прошлому нашего народа.
Накануне Дня Победы в селе Тонкерис под Астаной открыли стеллу с именами 69 человек. Поисковики ОО «Atamnyn Amanaty» провели огромную работу по установлению личностей и мест захоронения ушедших на фронт из данного села. В течение трех суток почти непрерывного поиска установили места захоронения 14-ти из 69 солдат, которые находятся на территориях Польши, Украины, Беларуссии и России. По остальным поиск будет продолжен по мере обновления сайтов ЦАМО новыми документами.
Пользуясь случаем, хотим особо подчеркнуть бескорыстный труд наших волонтеров и поисковиков. Они не жалея сил и времени, занимаются раскопками, как и на полях сражений, так и поиском через архивы и различные форумы. Награда за их труд - это слова благодарности и слезы радости прямых потомков, родственников тех солдат, которые вернулись на Родину спустя пусть и 80 лет!
Порой в нашей работе мы сталкиваемся с историями, граничащими с мистикой. Житель Кызылординской области Жантас Батырханулы уже отчаялся искать своего деда (родного брата отца). Запросы в военкоматы, архивы не давали результатов. Пока ему не приснился странный сон.
«Я шёл по лесу. И среди густой травы увидел камень. Это был памятник погибшим солдатам. На нём было указано 7-8 фамилий, среди них фамилия моего деда Айтуга Медельханова. В один момент ниоткуда появился сам дед и сказал мне: «Ищи меня. У тебя получится меня найти. Ты найдёшь меня, если найдёшь человека с фамилией Зубов», - рассказывает Жантас Батырханулы.
Забыть такой сон было невозможно. После чего Жантас Батырханулы решил сделать очередную попытку и обратился к нам, в «Atamnyn Amanaty». Было известно, что казахстанец Айтуган Медельханов погиб в ноябре 1941 года под Ленинградом. Его внук сообщил нашим поисковикам и подсказку из сна с надеждой, что поможет. Заявкой занималась волонтёр Айгуль Айтова. Она подняла списки погибших под Ленинградом, среди них был и список павших в г.Колпино. И как ни удивительно, нашёлся тот самый Зубов, а потом… и кызылординец Айтуган Медельханов. Получив долгожданную новость, Жантас ага сразу же съездил почтить память своего предка в Ленинградскую область. Повёз на братскую могилу горсть с его родной земли. Вот такая вот история…
В настоящее время мы разрабатываем планы и проекты ОО «Atamnyn Amanaty», нацеленные на дальнейшую перспективу. В следующем году в масштабе республики будет отмечатся 100-летие таких легендарных личностей, как Сагадат Нурмагамбетов и Рахымжан Кошкарбаев. Приближается 80-летие Победы в Великой Отечественной войне. Постановлением Правительства РК утверждена «Концепция военно-патриотического воспитания молодежи до 2030 года».
Одним словом, ОО «Atamnyn Amanaty» готово активно включиться в реализацию вышеперечисленных мероприятиий и внести свой вклад в общее дело.
Если Ваш дед/прадед не вернулись с войны, вы можете обратиться в ОО «Atamnyn Amanaty». Наши контакты:
г. Астана, ул. Сыганак, 45, офис 1111,
e-mail: Бұл электронды пошта мекен-жайы спам-боттардан қорғалған. Көру үшін сіздің браузеріңізде JavaScript қосулы тұруы тиіс.
тел: +7 771 287 21 11; +7 775 828 45 35
Мурат Молдагалиев,
Председатель Правления ОО «Atamnyn Amanaty»
ӨНЕГЕЛІ ӨҢІРДІҢ ӨРІСІ КЕҢ Алматы облысының әкімі Марат СҰЛТАНҒАЗИЕВПЕН сұхбат
Өркені өскен өлке
– Марат Елеусізұлы, Сіздің өндірістік ошағы көп, халқы да мейлінше тығыз орналасқан Алматы облысына жетекшілік етіп отырғаныңызға бір жарым жылдан асыпты. Екі облыс өз еншісін алып, бөлінгеннен кейін әлеуметтік-экономикалық өсім көрсеткіштері төмендеп кеткен жоқ па?
– Сұрағыңыз орынды, әрине. Әкімшілік-аумақтық өзгерістердің экономикамыз үшін айтарлықтай теріс әсері болмады. Облыс өзінің даму қарқынын сақтап қалды. Тіпті, соңғы бір жылдағы әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштері алдыңғы жылдармен салыстырғанда әлдеқайда жоғары дер едім. Мұны 2023 жылдың негізгі қорытындыларынан байқауға болады. Мысалы, өнеркәсіпте алты пайыз өсіммен 1 трлн 716,7 млрд теңгенің өнімі өндірілді. Ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемі 817,6 млрд теңгеге жетті. Құрылыс жұмыстарының көлемі 330,7 млрд теңгені құрап, нақты көлем индексі 103,2 пайыз болды. Облыс экономикасына 10,7 пайыз өсіммен 705,3 млрд теңге инвестиция тартылды. Сауда көлемі 1 трлн 486,3 млрд теңгені құрады. 68,4 мың жаңа жұмыс орны ашылған, оның ішінде тұрақты жұмыс орындары – 56,7 мың.
Мұның барлығы – ортақ істің оң көрсеткіші. Алда атқарылатын іс шаш-етектен. Ағымдағы жұмыспен қатар қордаланған жүйелі мәселелерді шешуге бағытталған іргелі жобаларды жүзеге асыруды бастадық.
– Ауқымды жобаларды ақтарып айтпастан бұрын осы жылдың басында құрылған Алатау қаласына тоқталсаңыз? Жаңа қала жылда құрыла бермейді. Оның мақсаты қандай? Қандай мәселелерді шешеді?
– Алатау қаласы туралы сөз қозғағанда өткен жылдың наурызында құрылған «Алатау» арнайы экономикалық аймағын бірге атаған абзал. Себебі екеуі бірін-бірі толықтыратын егіз ұғым.
Аумағы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың тікелей тапсырмасымен 30 мыңнан 96 мың гектарға дейін ұлғайтылған. Арнайы экономикалық аймақта «Астана» халықаралық қаржы орталығының моделі негізінде Common law жеке құқықтық режимі жұмыс істейтін болады. Сондай-ақ, мұнда Қазақстан Республикасының салық заңнамасымен реттелетін арнайы салық жүйесі енгізіледі. Осындай қадамдар арқылы отандық және шетелдік инвестицияларды тарту үшін қолайлы климат ұсынып, нысандарды салуға кететін негізгі шығындарды азайта аламыз. Бұл өз кезегінде бүкіл аймақтың дамуына жаңа серпін болары сөзсіз. Болашақта мұнда құны 3,7 трлн теңге көлемінде инвестиция тарту, 34 мың жұмыс орнын құру жоспарланып отыр. Салық түсімдері 3,2 трлн теңге көлеміне дейін жетеді деп болжануда.
Алатау қаласының құрылуы – осы экономикалық аймақты тиімді басқару, қыруар қаржы құямын деп келген инвесторлармен «бір терезе» қағидаты бойынша жұмыс істеу, жобалау және құрылыс жұмыстарын жүргізуге рұқсат құжаттарын жылдам рәсімдеу, фискалдық әкімшілендіруді тиімді үйлестіру талаптарынан туындаған қажетті қадам. Алатау қаласының қалыптасуы, қарқынды дамуы Алматы агломерациясына тән маятниктік көші-қон мәселесін шешуге ықпал етеді.
88 мың гектар жерді алып жатқан қала мынадай 4 аймаққа бөлінеді:
– GATE Dictrict – халықаралық іскерлік және қаржы орталығы;
– GROWING Dictrict – экспортқа бағытталған өнеркәсіп және логистикалық хабы;
– GOLDEN Dictrict – білім, ғылым, медицина және спорт хабы;
– GREEN District – туризм, демалыс және сауық орталығы.
Келешек көкжиегіне көз салсақ, 2050 жылға қарай мұнда 2 миллионнан астам адам тұрады деп болжануда. Тұрғын үй қоры 60 млн шаршы метрді құрайды деп жоспарлануда. Кезең-кезеңімен халыққа қажетті барлық әлеуметтік инфрақұрылым қалыптасады.
Бұл жаңа қаланың өңіріміз үшін ғана емес, еліміз үшін де стратегиялық, мультипликативті маңызы өте зор.
– Түсінуімізше, Алатау қаласы инвестиция тартатын мықты магнит сияқты болады. Ал бұдан басқа жерлерге, жалпы облысқа шетелдік қаржыны тарту мақсатында қандай жұмыстар жүргізілуде?
– Алматы облысының инвестициялық тартымды өңір екендігі сөзсіз. Өткен жылдың 9 айының қорытындысы бойынша, тікелей шетелдік инвестиция көлемі 586 млн долларды құрап, 2022 жылмен салыстырғанда 29,8 пайызға өскен (2022 жылы – 451,4 млн доллар). Құйылған қаржының 44 пайызы өңдеу өнеркәсібіне жұмсалған. Жалпы, 2023 жылы 705 млрд теңгеден астам инвестиция тартылғанын айттым (өсім – 110,7 пайыз). 2030 жылға дейін есептелген инвестициялық қоржында 31 мың жұмыс орнын ашуды көздейтін, құны 3,6 трлн теңгеден асатын 217 жоба бар.
Өткен жылы шетел инвестициясын тартуға Үлкен Алматы айналма көлік жолы («БАКАД») көп сеп болды. Бес ірі халықаралық компания осы күрежолдың бойында жалпы құны 815 млн $ болатын өндіріс орындарын ашпақ. Олар: «PepsiCo» компаниясы (АҚШ) – «Lay’s» чипсілерін шығару өндірісін (құны – 200 млн $), «Focus Logistics» компаниясы «OZON» компаниясымен (Ресей) бірге – «A» санатындағы қоймалар (құны – 151 млн $), «Строитель 98» компаниясы (Ресей) – логистикалық кешен (құны – 100 млн $), «KT&G» (Оңтүстік Корея) компаниясы – темекі өнімдерін өндіру зауытын (құны – 204 млн $), «Outlet Center» – киім-кешек пен тұрмыстық заттар сату орталығын (құны – 40 млн $) салмақ. Сонымен қатар мұнда отандық кәсіпорындар да орналасуда. Мысалы, «Алтын таға» компаниясы құны 56 млрд теңге болатын (120 млн $) құрылыс материалдарын шығаратын индустриалды-өндірістік кешен салуда.
Айтулы шетелдік инвестиция ретінде атап өтетін тағы бір ірі жоба – Талғар ауданындағы «Қайрат» индустриалдық аймағында трансұлттық «Технониколь» компаниясы салып жатқан құны 100 млн долларды құрайтын жылу оқшаулағыш материалдар зауыты. 217 жаңа жұмыс орны құрылып, өндірілетін өнім ішкі нарықтың 20 пайыз қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Жаңадан құрылып жатқан өндіріс ошақтарын орналастыру мақсатында аумағы 1,3 мың гектар болатын төрт индустриалды аймақ құрылуда. Олар: Жамбыл ауданындағы «Қазбек бек», Іле ауданындағы «Береке», Талғар ауданындағы «Қайрат», Еңбекшіқазақ ауданындағы «Шелек» индустриалды аймақтары.
Бүгінгі күні инфрақұрылымы дайын жерлерде зауыттар салынып, іске қосылған. Нақты айтқанда, Талғар ауданындағы «Қайрат» индустриалды аймағында құны 88 млрд теңге инвестиция тарту арқылы 1782 жұмыс орны құрылатын 14 жобаны жүзеге асыру басталды. Оның ішінде, қуаттылығы жылына 1080 тонна шойын өндіретін «SAFA Industrial» зауытының құрылысы аяқталды. Биыл аталмыш зауыт толық қуатына енеді.
Индустриалды аймақтардың нақты жұмыс істейтін механизм екенінің дәлелі ретінде Іле ауданы «Береке» аймағындағы «Fruit Art» жеміс-көкөністерді мұздатуға арналған сублимациялық зауытын атап өту керек. Жылына 25 мың тонна өнім өңдейтін зауытта 247 адам жұмыс атқарады. Бұларға қоса «Жетіген» атты тағы бір индустриалды аймақ құру жоспарлануда. Оның мақсаты – Алматының айналасында логистикалық орталықтар мен жүк қоймаларын салу арқылы көлік инфрақұрылымына жүктемені азайту. Бұл ретте «Жетіген – Қазыбек бек» темір жол желісін тарту басталды.
Қазақстан мен Қытай арасында жүк тасымалын арттыру мақсатында Қалжат өткізу пунктін жаңғырту жолға қойылды. Нәтижесінде, жүк тасымалы 3 есе артып, тәулігіне 300 автокөлікке дейін өткізу мүмкін болады. Жұмыстар биыл қазанда аяқталады деп жоспарлануда. Сонымен қатар Қытай тарапы өз аумағында индустриалды аймақ құруда. Біздің тараптан да сондай жобаны жүзеге асыратын инвесторлар бар. Осы сынды жобалар өңірде өнеркәсіптің дамуына, оның ішінде, өңдеуші сектордың қуатын арттыруға серпін береді. Саладағы оң динамика өткен жылы өнеркәсіп өндірісінің алты пайызға өсіп, 1 трлн 716,7 млрд теңгенің өнімі өндірілуінен байқалады (Республика бойынша – 4,3 пайыз). Салада 34 жоба іске асырылып, 1087 жұмыс орны ашылды.
– Көпшілікті қызықтыратын бір сұрақ – облыс орталығы Қонаев қаласының дамуы туралы айта кетсеңіз.
– Ең алдымен, қала инфрақұрылымының тозғанын атап өту керек. Облыс орталығы болғаннан бері қаланың бюджеті 2,7 есеге өсіп, 40 млрд теңгені құрады (2020 жылы – 14,6 млрд теңге, 2021 жылы – 9,2 млрд теңге, 2022 жылы – 30,1 млрд теңге).
Былтырдан бастап 20 шақырым жол жөнделіп, 37 шақырым электр, 20 шақырым су желілері тартылды. Орталық саябақ пен көшелерді, көпқабатты үйлердің аулаларын қосқанда, 65 нысан абаттандырылды. 1,7 га жағажай жайластырылды. 33 үйдің қасбеті мен шатырлары жөнделді. Жылу жүйелерінің апатты бөліктері қайта жаңғыртылды (2,4 шақырым).
Қаланың кәріз жүйесі тозған. Өткен жылы 10 шақырым апатты бөлігі жөнделді. Мәселе мемлекеттік-жекешелік әріптестік аясында толық шешілмек. Құны 25 млрд теңге болатын жоба әзірленіп, байқау жарияланған.
Былтыр Қонаев қаласының Бас жоспары бекітіліп, жаңа әкімшілік-тұрғын үй орталығын салуды көздейтін 5 жылдық кезеңге арналған қаланы дамытудың кешенді жоспары қабылданды. 19 мың га аумақта орналасатын қала халқының саны 2050 жылға қарай 200 мың адамды құрайды деп болжануда. Екінші кезеңде «Жаңа Іле» алаңы игеріледі. Онда әлеуметтік-тұрмыстық, мәдениет, білім беру ғимараттары, тұрғын үй кешендері және рекреациялық нысандар салынады. Қонаев қаласының өркендеуі бүкіл өңірге тың серпін берері анық.
Ауыл – қазақтың күретамыры
– Ауыл шаруашылығы саласында да қордаланған мәселе жетерлік. Суармалы жердің көлемі неше? Қазіргі таңда жайылымды жерге көпшіліктің қолы жете бермейді. Президентіміздің пайдаланылмаған жерлерді мемлекетке қайтару бағытында берген тапсырмасы қалай орындалуда?
– Халқымыздың ұлттық құндылығының ошағы әлмисақтан ауылдан бастау алады. Ауыл тұрғындарының өмір сүру сапасы мен әл-ауқатын жақсарту – біздің басты міндетіміз. Оған мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік дамуын, әлеуетін көтеру бағытында қабылдап отырған бағдарламалары айғақ бола алады.
Халықтың ауылды жерлерде тұрып, еңбек етуіне қолайлы жағдай жасау – ішкі көші-қонды тұрақтандыруға септігін тигізеді. Сондықтан ауыл шаруашылығын дамытуға негізгі күш салынуда. Бұл салада Алматы облысы 9,6 пайыздық үлеспен республикада үшінші орынға ие.
Өңіріміз өрік, алма, алмұрт, жүгері, жүзім, картоп, көкөністер, соя және күріш өсіруден алғашқы үштікке кіреді. Жыл бойы өнім алуды қамтамасыз ету үшін жылыжай кешендері мен сақтау қоймалары көбейтілуде. Қазіргі уақытта жалпы ауданы 85 га болатын 55 жылыжай, қуаттылығы 128,6 мың тонна болатын 71 сақтау қоймасы бар. Былтыр барлық егіс алқаптары 3,2 мың гектарға ұлғайып, 457 мың гектарға жетті.
Президентіміз өз Жолдауында көтерген ирригация мәселесі біздің облысымыз үшін өте өзекті. Себебі ұзындығы 9400 шақырымды құрайтын суару жүйелерінің және гидротехникалық нысандардың 60-70 пайызы тозған. Сол себепті судың жартысына жуығы жоғалуда. Облыстағы суармалы жерлердің көлемі – 263,8 мың га. Былтырдан бері республикалық бюджеттен 8 млрд теңге бөлініп, 7 ауданда жұмыстар жүргізілуде. Жалпы ұзындығы 1,8 мың шақырым желілерді жөндеу нәтижесінде, 107 мың га жер суармалы санатына енеді.
Ирригация мәселесін түбегейлі шешу мақсатында құны 124 млрд теңге болатын 2024-26 жылдарға арналған жоспар әзірленді.
Өңірдегі су шаруашылығын жүйелеу үшін «Алматыоблсушаруашылық» мекемесін құрдық. Бұл делдалдарды жойып, шаруашылықтарға суды бекітілген тарифпен беруге мүмкіндік туғызды.
Ауыл шаруашылығына өткен жылы 50 млрд теңге инвестиция тартылып, 13 жоба іске асырылып, 646 жұмыс орны ашылды. Мал шаруашылығында облыс ет, сүт, жұмыртқа өндіруден, қой-ешкі, ірі қара және құс саны бойынша республика бойынша алғашқы орындарда.
«Асыл тұқымды мал шаруашылығын дамыту» өңірлік бағдарламасы аясында 6 млрд теңге бөлініп, 30 шаруашылық 13 мың бас ірі қара және ұсақ мал сатып алды. Бұл арқылы алдағы 5 жылда асыл тұқымды ірі қараның үлесін 22 пайызға (қазір – 19,5 пайызы), қойдың үлесін 20 пайызға (қазір – 16,7 пайыз) жеткізу көзделуде.
Ауыл тұрғындарының табысын арттыруға бағытталған «Ауыл аманаты» бағдарламасы аясында облысқа 8,3 млрд теңге көлемінде қаражат қарастырылған. 9,5 млрд теңгеге 1349 өтінім түсіп, 496 өтінім бойынша 3,6 млрд теңге несие берілген. Жұмыс одан әрі жалғасуда.
Өткен жылы аграрлық салаға 37,6 млрд теңге көлемінде мемлекеттік қолдау көрсетілді. Оның ішінде, субсидиялар – 36,5 млрд теңге.
Ауыл шаруашылығының дамуына қарқын беретін бағыттың бірі – пайдаланылмайтын жерлерді қайтарып, айналымға қосу. Облыс бойынша жалпы көлемі 612,8 мың гектар болатын жерлер анықталып, оның 222,8 мыңы (36,4 пайызы) қайтарылды. Қоғамдық жайылымға 670 мың га жер бекітілді, оның ішінде, 2023 жылы берілгені – 66,7 мың га.
Ауылды жерлердің инфрақұрылымын жақсартуға бағытталған «Ауыл – ел бесігі» бағдарламасы аясында 21 млрд теңгеге 61 елдімекенде 86 жоба іске асырылуда.
Нәтижесінде, ауылдардың өңірлік стандарттарға сәйкес, әлеуметтік игіліктермен және қызметтермен қамтамасыз етілуі 68 пайызға жетеді (2022 жылы – 65,6 пайыз).
Ел әлеуеті – әлеумет үшін
– Тұрғындардың өмір сүру сапасын арттыру – басты міндет. Әрбір әкімге жүктелген бірінші міндет те осы шығар. Халыққа қажетті инфрақұрылым болса, Үкіметті мазаламайтыны тағы белгілі. Өңірдің жол, газ, энергиямен, сумен қамтылуы қай деңгейде? Жұмыссыздық мәселесі шешімін тапты ма?
– Жалпы, экономиканың нақты секторында қол жеткізген жетістіктердің арқасында 68,4 мың жаңа жұмыс орны ашылды. Оның ішінде, тұрақты жұмыс орындары – 56,7 мың. Жұмыспен қамту шараларының аясында барлығы 38 мың адамға қолдау көрсетілді. Осының нәтижесінде, жұмыссыздық 4,7 пайызды құрады (2022 жылы – 4,8%).
Тұрғындардың өмір сүру сапасын арттыру үшін инфрақұрылымды дамыту маңызды. Бұл бағытта қаржыландыру 2 есеге артып, 55 млрд теңгені құрады (2022 жылы – 26,9 млрд теңге, өсім – 205 пайыз). Анықтама ретінде ұсынсақ, электр – 2,5 млрд теңге (өсім – 160 пайыз), су – 18,3 млрд теңге (өсім – 156 пайыз), газ – 4,3 млрд теңге (өсім –102 пайыз), кәріз жүйесі – 16 млрд теңге (өсім – 14,5 есе), жылу – 2,2 млрд теңге (өсім – 13 есе), жарықтандыру – 3,2 млрд теңге (өсім – 230 пайыз), абаттандыру – 8,8 млрд теңге (өсім – 126 пайыз).
Облыс көлемінде жол салуға және жөндеуге 50 млрд теңге бөлінді, 2022 жылға қарағанда, 30 пайызға артық (2022 жылы – 35 млрд теңге).
75 шақырымнан астам сумен жабдықтау желілері салынып, 3 ауылға бір орталықтан су беріледі, 17 ауылда судың сапасы жақсарады (59 жоба – 30 млрд теңге). Сонымен қатар 21 су ұңғымасы қазылған (30 млн теңге).
Келесі міндет – газдандыру. Облыста 156 елдімекен немесе 53 пайызы газдандырылып, халықтың 69 пайызы көгілдір отынға қол жеткізген. Өткен жылы 22 жобаны іске асыруға бюджеттен 3,7 млрд теңге бөлінді. 33 мың тұрғын газбен қамтылды (9 елдімекен). Балқаш ауданын газдандыру ұзаққа созылған болатын. Қордаланған мәселе шешімін тауып, қарашада Бақанас ауылы газға қосылды. Жақын арада тағы 5 ауыл газға қосылады (Ақдала, Бақбақты, Бірлік, Бояулы, Миялы). 2025 жылға қарай өңір халқының 73 пайызы көгілдір отынға қол жеткізеді.
– Алматы облысы – Қазақстандағы маңызды туристік өлкелердің бірі. Бұл бағытта қандай жобаларды жүзеге асырып үлгердіңіздер, қандай жоспарларыңыз бар?
– Шынымен, облысымыздың туристік әлеуеті зор. Республикалық туристік картаға енген әрбір оныншы нысан біздің өңірде (республикада – 102 орын, Алматы облысында – 10). Былтырдан бері 15 туристік аумақта 337 шақырым таулы соқпақтар мен маршруттарды абаттандыру жүргізілуде. Көлсай көлінің инфрақұрылымын дамыту мен кәріз жүйелері мәселесін шешуді қолға алдық. Былтыр демеушілердің есебінен тегін Wi-Fi нүктесі қосылып, бейнебақылау камералары орнатылды. Осы жерде Көлсайдың жанындағы Саты ауылы жақында Өзбекстанда өткен Дүниежүзілік туристік ұйымның кеңесінде «Ең үздік туристік ауылдардың» қатарына кіргенін атап өткім келеді. Бұл – туризмді дамыту жұмыстарына берілген жоғары баға.
2023 жылғы қаңтар-қазан аралығында ішкі туристер саны 13 пайызға өсіп, 322 316 адамды құрады (2022 жылғы 9 ай – 281 409 адам). ¦лттық табиғи парктерге келушілерді қоса есептегенде 1,3 млн-ға жуық адамды құрап, 13 пайызға ұлғайды (2022 жылдың 9 айы – 960 мың). «Еqonaq» ақпараттық жүйесінің деректеріне сәйкес, өткен жылы Алматы облысына шетелден келушілер саны 83,6 мың адамды құрап, республика бойынша алғашқы үштікте орналасқан. Биыл Қытаймен арадағы визасыз режимді тиімді пайдаланып, туристерді көптеп тарту үшін Нарынқолда жаяу өткізу пунктін ашу жоспарлануда. Аталған іс-шаралар туристер санын 1,2 млн адамнан 2 млн-ға дейін ұлғайтуға мүмкіндік береді.
– Алматы облысында тұрғын үй салу қарқыны жыл санап өсіп келеді. Биылғы жоспар қандай? Саяжайларды елдімекендерге қосу арқылы қордаланған мәселелерін шешуді қолға аламыз деп едіңіздер. Ол жұмыс қалай болып жатыр?
– Тұрғын үй пайдалануға 863,9 мың шаршы метр берілді немесе 2022 жылғы деңгеймен салыстырғанда өсім – 109,4 пайыз. Бұл – республика бойынша төртінші көрсеткіш. Алайда жыл сайын үй кезегіне тұратын азаматтар саны 3-4 мың адамға артып отырады. Бүгінгі таңда кезекте 40 мың адам тұр. Бұл мәселе кезең-кезеңімен шешілуде. Биылғы жоспар – 888 мың шаршы метр тұрғын үй салу.
Алматы агломерациясына кіретін аудандарға тән тағы бір мәселе – саяжайлар мәселесі. Ол көп жылдан бері шешімін таппай келеді. Себебі саяжайлар маусымдық сипаттағы үйлер болғандықтан, тиісті инфрақұрылым жүргізілмеген. Бүгінде 674 саяжайда 188 мың адам тұрады. Оларда елдімекен мәртебесі болмағандықтан, стандарттарға сай жолдармен, сумен, кәріз жүйесімен, газбен, көшелерді жарықтандырумен қамтамасыз ету мүмкін емес. Облыс бойынша шығатын сыни ақпараттардың бірқатары саяжайларға байланысты. Бұл мәселені жүйелі түрде шешу үшін 333 саяжайды жақын маңдағы елдімекендердің шекарасына енгізе отырып, бас жоспарларды түзету бойынша жұмыстар аяқталды. Барлық бас жоспарлар уәкілетті органдармен келісіліп, қоғамдық талқылау рәсімдерінен өтті және аудандық мәслихатпен бекіту сатысында.
«Қазақстан Республикасындағы сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы» ҚР Заңына және ҚР Жер кодексіне сәйкес, саяжай алаптарының аумақтарын елдімекендерге қосу саяжай алаптарының мәселелерін шешуге, әлеуметтік нысандар салу үшін жер учаскелерін резервке қоюға мүмкіндік береді.
Алматы агломерациясының елдімекендерін, оның ішінде, саяжайларды автобус қатынасымен толық қамту мақсатында коммуналдық автобус паркі құрылды (өткен жылы 25 автобус алынды). Биыл барлығы 37 елдімекенді қамтитын 12 жаңа маршрут ашылды, оның ішінде, төртеуіне мемлекеттік автопарк қызмет көрсетеді.
2022 жылы субсидия көлемі 200 млн теңге болса, өткен жылы 1,3 млрд теңгеге дейін көтерілді. Бұл әлеуметтік бағыттардың санын 59-ға жеткізуге мүмкіндік берді (2022 жылы – 29). Сонымен қатар мектеп оқушыларын тасымалдау үшін биыл қосымша 34 автобус алдық. 286 елдімекеннің 33 мың оқушысы қамтылып отыр (2022 жылы – 254 елдімекен, 30,4 мың оқушы).
– Облыста үшауысымды мектеп мәселесі әлі де өзекті. Халық саны да жылдан-жылға артуда. Жас ұрпақтың алаңсыз білім алуы үшін қандай қадамдар жасалып жатыр?
– Білім беру саласындағы негізгі басымдық үшауысымды оқыту мен орын тапшылығын жою болып табылады. 2023 жылдың басында облыста 52 үшауысымды мектеп болды. Өткен жылы 11,7 мың орынға арналған 11 мектеп тапсырылды. Бесеуі жыл соңына дейін беріледі. Келер жылы үшауысымды мектептер 39-ға дейін қысқарады. «Жайлы мектеп» ұлттық жобасы бойынша 2024-2025 жылдары 54,6 мың орынды 53 мектеп салынады. Оның ішінде, 24,9 мың орынға 26 мектеп осы жылы қолданысқа беріледі деп жоспарлануда. Сонымен қатар инвесторлар тарту арқылы өткен жылдан бері 8150 орынды 9 мектеп құрылысы жүргізілген болатын. Қазіргі уақытта 1350 орынды 4 мектеп құрылысы аяқталып, пайдалануға берілді.
Атап айтқанда, Іле ауданы Түймебаев ауылында 400 орынды «Montesoree» академиясы, Қарасай ауданы Алмалыбақ ауылында «Курсант» ЖШС-мен 300 орынды орта мектебі, Қаскелең қаласында 350 орынды Қазақ-Британ мектебі, Жамбыл ауылында 300 орынды «Нұрдәулет» мектебі ашылып, жұмыс істеп тұр.
2024 жылдың 8 қаңтарында Іле ауданы Ащыбұлақ ауылдық округіне қарасты «Ақжол» саяжайында «Менің мектебім» ЖШС 1500 орынды жекеменшік мектеп құрылысын аяқтап, пайдалануға берді. Мектеп оқушыларын қабылдау тегін, жан басына шаққандағы қаржыландыру әдістемесі шеңберінде жүзеге асырылады.
Биылғы жылдың 10 қаңтарында Іле ауданы Жаңаталап ауылында 600 орынды, ¦йғыр ауданы Шонжы ауылында 900 орынды, Қарасай ауданы Үштерек ауылында 600 орынды мектеп қолданысқа берілді. Аталған жекеменшік мектептердің құрылысы, сонымен қатар Қарасай ауданының «Өмірзақ» тұрғын үй кешенінде салынып жатқан 900 орынды (үшауысымды) және Еңбекшіқазақ ауданының Төле би ауылындағы 450 орынды (мектепке ыңғайландырылған ғимарат орнына) 2 мектеп ағымдағы жылы аяқталатын болады. Осылайша, үшауысымда оқыту мен оқушы орнының тапшылығын жою көзделіп отыр.
Білім сапасын арттыру мақсатында «Табысты 50 мектеп» атты бірегей жобаны жүзеге асырдық. Оның аясында «БІЛІМ-ИННОВАЦИЯ» және «Қазақстан халқына» қорларымен бірлесіп 50 мектептің 3,8 мың ұстазын біліктілігін арттыру курстарынан өткіздік. 58 мыңнан астам оқушы кешенді оқумен қамтылды. Бұған жергілікті бюджеттен 756 млн теңге бөлінді. Жоба аясында «Қазақстан халқына» қорының қолдауымен 50 мектепке 1,5 млрд теңгеге физика, химия және биология пәндерінің 150 зертхана кабинеттері жабдықталуда.
– Марат Елеусізұлы, ендігі әңгімемізді денсаулық сақтау саласына қарай ойыстырсақ. Бұл бағытта қандай өзгерістер бар?
– Денсаулық сақтау саласында да оң өзгерістер бар. Өткен жылдың қорытындысы бойынша, жалпы өлім-жітім 5,7%-ға (1 мың адамға шаққанда, 6,36-дан 6,00-ге дейін), қатерлі ісіктерден болатын өлім-жітім 9,7 пайызға азайды (54,90-нан 49,60-қа дейін).
«Ауылдық денсаулық сақтауды жаңғырту» ұлттық жобасы аясында 2024-2025 жылдары 38 медициналық нысан салу көзделуде.
Қонаев қаласында 800 төсекті көпбейінді аурухана, 500 келушіге арналған емхана, қалалық аурухана жанындағы инфекциялық блок салу жоспарланған.
Былтыр күзде «Қазақстан халқына» қоры 1,1 млрд теңге тұратын 2 жылжымалы медициналық кешен сыйға тартты. Олар жапондық компьютерлік томографпен, цифрлық маммографпен және УЗИ аппаратымен жабдықталған. Кешендер шалғай ауылдардың тұрғындарын скринингтен өткізуде.
Алыста тұратын азаматтарға жедел әрі тиімді медициналық көмек көрсету мақсатында телемедицинаны дамыту қолға алынған. Бүгінгі күні 13 медициналық қызметті қашықтан көрсету мүмкіндігі бар. Денсаулық сақтау ұйымдары көрсеткен қызметтердің ішіндегі бұл бағыттың үлесі 7 пайызды құрап отыр. Былтыр 158 мыңнан адам осындай көмек түріне жүгінген. Қазіргі уақытта денсаулық сақтау министрлігі кеңес беру тізбесінің санын 67-ге, медициналық қызметтер санын 48-ге жеткізуді қарастыруда. Өңірлік денсаулық сақтау басқармасы да бұл бағыттағы жұмысты күшейтуде. Бүгінгі таңда меморандум аясында «SMART-ЭКГ» ЖШС 7 денсаулық сақтау ұйымында электрокардиографияның қорытындысын қашықтан оқу жөніндегі пилоттық жобаны жүзеге асыруды бастамақ.
Жалпы, өңірде денсаулық сақтау саласын дамытуда мемлекеттік-жекешелік әріптестік тетігі кеңінен қолданылуда. Қазіргі күні өңірде осы сипаттағы 7 жоба жүзеге асырылған. Олардың қатарында Қонаев қаласында «Ақ-Жан», Еңбекшіқазақ ауданының Есік қаласында «Бақай-1», Қарасай ауданының Шамалған ауылында «Uniqline», Жібек жолы ауылында «СК-MED», Балқаш ауданының Бақанас ауылында «MAKHAMBET CLINIC» медициналық орталықтары бар. Сонымен қатар кәсіпкерлер Қонаев қаласының көпсалалы ауруханасының жанынан неврология және эпилептология орталығын ашқан. Жақын аралықта тағы 3 жоба іске асырылып, ел игілігіне қызмет етеді деген жоспар бар.
– Алматы облысы ең ірі мегаполисті айнала орналасқандықтан, өзекті тұрмыстық мәселелері көп. Оларды шешу бойынша қандай шаралар қабылдануда? Жалпы, халықпен кері байланыс қалай жүруде?
– Қазіргі таңда халықтық пікірдің басты индикаторы әлеуметтік желі екені баршаға аян. Белгілі бір мәселелерді көтерген ақпаратты анықтап, дер кезінде жауап беру жолға қойылған. Бұл бағыттағы жұмысты әр апта өтетін аппараттық кеңесте қарап отырамыз. Сонымен қатар желіде жариялана бермейтін, бірақ өзекті де жүйелі мәселелердің тізбесін жасап, оларды кезең-кезеңімен шешу бойынша жұмыстар жүргізілуде. Бүгінде мұндай тізбеге жалпы сомасы 288 млрд теңгені құрайтын 1033 мәселе енгізілген. Қазіргі уақытта олардың 159-ы өз шешімін тапқан. Бұған 102,7 млрд теңге қаржы жұмсалған. Ендігі кезекте 981 өзекті мәселені шешу бойынша жұмыстар атқарылуда. Олардың орындалу барысы туралы ақпарат әр ауылдың әкімдіктеріндегі арнайы стендтерде және әкімдіктің ресми сайтында орналасқан. Бұл тізбе әрқашан толығып отырады. Азаматтар өздерінің негізді ұсыныстарын енгізе алады.
Мұндай форматтағы жұмысты бірқатар аудандардың мысалдарында ашып көрсетуге болады. Атап айтқанда, Жамбыл ауданы бойынша 99 мәселе тізбеге енген. Бүгінгі күні олардың 19-ы шешілген. Арқарлы және Үлгілі ауылдарында медициналық қосындар салынып, 9 жол жөнделіп, коммуналдық шаруашылық саласындағы 6 мәселе шешімін тапқан. 80 мәселені жүзеге асыру үшін барлығы 101 млрд 91 млн теңгеге 2023-2027 жылдарға іс-шара жоспары әзірленіп, жұмыстар жүргізілуде. Қарасай ауданы бойынша 198 өзекті мәселенің тізбесі жасалып, қазіргі күні 69-ы өз шешімін тапқан. Олардың қатарында жолдарды жөндеу, интернет тарту, абаттандыру, ауданішілік субсидияланатын автобус маршруттарын іске қосу бар.
Қоғамдық көлік мәселесі Іле ауданы тұрғындары тарапынан да көп көтерілген. Сондықтан 2023 жылы облыстық коммуналдық автобус паркі тарапынан 4 бағыт бойынша маршруттар қосылды (№305 маршрут «Шабыт ықшамауданы – Өтеген батыр ауылы»; №301 маршрут «Төле би ауылы – Сәлем автостансасы»; №303 маршрут «Қосөзен ауылы – Жетісу базары»; №307 маршрут «Туғанбай ауылы – Қонаев қаласы»).
Бұл жүргізіліп жатқан жұмыстардың бірқатар көрінісі ғана. Жалпы жұмыс реті осындай. Әрбір маңызды деген, бюджеттен қаржы бөлуді талап ететін мәселелер жіктеліп, жыл-жылға бөлінген, бақылауға алынған.
Ақынын ардақтаған ел абыройлы
– Баршаға ортақ тарихи-мәдени мұраларды насихаттау бағытында мәдениеттің маңызы өте зор. Облыстың руханият саласына қосқан үлесі туралы айтып өтсеңіз.
– Алматы облысының өнері мен мәдениеті – кешегі өткен Сүйінбай мен Жамбыл, Ілияс пен Мұқағали ақындардан, Қожеке күйшіден желісі үзілмей, бүгінге жеткен қастерлі құндылық.
Сіздің сұрағыңызға жауап ретінде алысқа бармай, өткен жылда атқарылған жұмыстардың бірқатарын атап өтсем. Былтыр күйші-композитор Қожеке Назарұлының 200 жылдығына орай облыс аумағында ғылыми экспедиция, күйшілердің республикалық «Тарту» байқауы ұйымдастырылды. Жамбыл Жабаевтың 177 жылдығына «Жамбыл – ¦лы дала ақыны», Әміре Қашаубаевтың 135 жылдығына «Шырқа дауысым», Қазақстанның Халық әртісі, композитор Әсет Бейсеуовтің 85 жылдығына арналған «Әсеттің әсем әндері» атты мерекелік концерттер мен байқаулар өтті. Көдек Байшығанұлының 135 жылдығына арналған республикалық ақындар айтысы ұйымдастырылды. Облыстық Сүйінбай атындағы филармонияның 50 жылдығын атап өттік.
Биыл 100 жылдығы ЮНЕСКО деңгейінде тойланғалы отырған көрнекті жазушымыз Бердібек Соқпақбаевтың ескерткішін орнатып, ірі іс-шаралар өткізуді жоспарлап отырмыз. Сонымен қатар батыр Өтеген Өтеғұлұлының (Өтеген батыр) 325 жылдығына, жазушы Әбдіжәміл Нұрпейісовтің, ақын Гүлсім Сейілжанованың, суретші Үкі Әжиевтің, жазушы Сейдәлім Тәнекеевтің 100 жылдықтарына арналған кешенді шаралар ұйымдастырылады.
Қатпарлы тарихы бар қазақ елі тәуелсіздік алған жылдар ішінде өзінің қалыптасу, даму жолын айқындап, бүгінін бағдарлап, келешегіне негіз салды. Болашақ үшін аса маңызды саналатын ақпарат алмасу, цифрландыру, озық технологиямен жұмыс істеу, халықаралық тілдерді еркін меңгеру сияқты тармақ-тармақ талаптарды уақыттың өзі туғызып отыр. Десек те, заманның ағымына сай болумен қатар, өскелең ұрпақ ұлттық тәлім-тәрбиемен сусындап өсіп, рухани құндылықтарды құрметтей білгенде ғана еліміз мәңгілік, болашағымыз жарқын бола алады. Ендігі жерде осы құндылықтарымызды жаңа сапаға көтеріп, жаңа дәуірмен жалғастыра жаңғыртудың қажеттілігі аса зор.
– Осы ойыңызға байланысты бір сұрақтың орайы келіп тұр. 4 қаңтарда «Egemen Qazaqstan» газетіне берген сұхбатында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Наурызды мерекелеуге ерекше ден қоятындығын жеткізді. Биыл облыс аумағында қандай жаңашылдық орын алмақ?
– Бұл бағытта ең алдымен мейрамға бұқаралық сипат дарытуға басымдық беріліп отыр. ¦лыстың ұлы күніне орайластырылатын шаралар наурыздың басынан басталып, бір айдай уақытты қамтиды. Өңірлік тұжырымдама әзірленіп, ұйымдастыру жұмыстары басталып кетті. Оның аясында ірі сауда орындарында мерекелік жеңілдіктер науқанын, «Наурыз: балаларға базарлық» акциясын, адамдар көп жиналатын жерлерде «Наурыз қалашықтарын» құру, Наурыз жәрмеңкесін өткізу және басқа да жобаларды жүзеге асыру көзделген. Ал облыс орталығында ауқымды мәдени-бұқаралық іс-шара ұйымдастырып, қазақ халқының көшу дәстүрін көрсету жоспарлануда. Сонымен қатар әр елдімекенде, кәсіпорындар мен ұйымдарда мерекелік шаралар өтері сөзсіз. Себебі Наурыз – жасампаздық пен жаңаруға бастайтын нағыз халықтық мейрам.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан –
Жақыпжан НҰРҒОЖАЕВ,
Қазақстанның Құрметті журналисі, публицист, жазушы
Арнайы «Алатау арайы»
газеті үшін
Байлық пен болашақ – білімде
Жуырда ҚР Парламенті мәжілісінің депутаты Ардақ Назаров арнайы іссапармен ауданымызға ат ізін салды. Құрылыс саласындағы мәселелермен етене танысып, ұстаздармен, жастармен кездесті.
Есік қаласына кіре берістегі саяжайларда демографиялық өсімнің қарқынына байланысты мектеп жетіспеушілігі сан жылдар бойы өзекті мәселе болып келеді. Былтырғы жылы елдің қуанышына орай саяжайлардан 900 және 1475 орындық мектептер бой көтере бастады. Халық қалаулысы әуелі саяжайдағы 1475 орындық мектеп құрылысымен танысты. Жас ұрпақтың заман талабына сай, сапалы мектептерде білім алуы тиіс екенін тілге тиек еткен А.Назаров аталған құрылысқа оң бағасын берді.
Сонымен қатар мәжіліс депутаты Есік қаласында былтыр қолданысқа берілген 1500 орындық №6 лицейдің де тыныс-тіршілігімен танысты. Аталған білім ошағында А.Назаров:
– Мемлекетіміз білім саласы бойынша ауқымды істер атқарып келеді. Бұл әлбетте, күн тәртібіндегі ең маңызды мәселе. Ұстаздардың да жалақысы соңғы 5 жылда айтарлықтай жақсарғанын білеміз. Білімді, мәдениетті, руханияты бай ұрпақ өсіру – бәріміздің бірігіп атқаратын үлкен парызымыз – дей келе, сол жолда аянбай қызмет ету қажеттігін айтып, мектеп ұжымы мен оқушыларға ақ тілегін білдірді.
Өмірін спортқа арнап, үлкен жетістіктерге жете білген халық қалаулысының іссапары аудан орталығындағы дене шынықтыру және сауықтыру кешенінде жалғасты. Спорт кешенінде шахматтан облыстық жарыс өткізіліп жатты. А.Назаров спорт ғимаратының жұмыстарымен таныса келе, спортшылармен сұх-баттасып, сайыста сәттілік тіледі.
Күрделі жөндеу жұмыстары жүргізіліп жатқан Абылай хан атындағы орта мектеп те А.Назаровтың назарынан тыс қалған жоқ. Айта кетелік былтыр басталған құрылыс жұмыстарында олқылықтар көп. Мердігер мекеме «Каз-ЕвроСтрой» нысанды қосалқы мердігерге берген. Бөлінген қаржының аздық ететінін желеу еткен қосалқы мердігер бүгінде демонтаж жұмыстарының 30 пайызын ғана атқарған. Білім ошағындағы жағдаймен өткен аптада Парламент мәжілісінің депутаты Максим Рожин де танысып кеткен болатын. Ардақ Назаров депутаттар тарапынан құрылыс пен мемлекеттік тендердегі мәселелер қайта қаралып, мердігерлерге қатысты заң талабы қатаң болатынын ескертті.
Р.НАРХАНОВ.
Демократиялық партия шаруаларды қолдайды
Жаңа жыл өңірімізде ҚР Парламенті депутаттарының сапарымен басталып, халық қалаулылары қордаланған мәселелермен танысып, аудан тұрғындарымен жүздесті. Өткен аптада «Ақ жол» демократиялық партиясының төрағасы, мәжіліс депутаты Азат Перуашев ауданымызда болып, ауыл шаруашылығы саласындағы түйіткілдердің түйінін тарқатуға күш салатынын жеткізді.
«Алтын адамның» атамекеніне ат басын тіреген Азат Перуашев, аудан әкімінің орынбасары Ертай Нұрмаханов «Алтын адам» тарихи-мәдени қорық-музейіне барып, шежірелі тарихымыздан сыр шертетін жәдігерлермен танысты. Музей қызметкерлері тәуелсіздіктің символына айналған «Алтын адамның» тарихынан, сақтар мәдениетінен сыр шертті. Тарихи-мәдени мұра нысандарын қорғау және сақтау мақсатында ғылыми-зерттеу, мәдени-ғылыми және туристік қызметтерді ұйымдастыру, Қазақстанның тарихи және рухани ескерткіштерін зерттеп, сақтау, оны жалпы халыққа насихаттау жолында жемісті еңбек етіп жатқан ұжымға Азат Тұрлыбекұлы ризашылығын білдірді.
Мәжілісменнің сапары Еңбекшіқазақ ауданаралық көпсалалы ауруханасында жалғасты. Ауданның бас дәрігері Жамиля Абеуова мекеменің жұмысымен таныстырып, жетістіктерін көрсетті.
Бүгінде денсаулық сақтау мекемесінде 2200-ге жуық ақ халатты абзал жан қызмет етеді. Оның 300-ден астамы тәжірибелі дәрігер. Ауруханада 37 санитарлық автокөлік бар, оның ішінде 16 дәрігерлік амбулаторияларда, 4 санаттағы қиындықтарға қызмет көрсету үшін 6 жедел жәрдем бригадасы жұмыс істейді. Бригадалар планшеттермен қамтамасыз етілген, орталық аурухананың қабылдау бөлмесімен мобильді байланысы бар, интернетке қолжетімділік толық қамтама-сыз етілген.
Жуырда ғана «Ауылдағы денсаулық сақтау саласын модернизациялау» ұлттық жобасы аясында және медициналық көмектің сапасын арттыру мақсатында түрлі диагностикалық құрылғылар іске қосылған болатын. Атап айтсақ, МРТ, цифрлы рентген аппараты, әйелдерде онколо-гиялық ауруларды ерте анық-тауға арналған цифрлы маммограф, жүрек ауруларын анықтауға арналған тредмил жүйесі.
Аталған құрылғыларды көріп, аурухана ұжымымен жүздесіп, ем қабылдауға келген азаматтармен тілдескен Азат Перуашев саулық сақшыларының қызметіне оң бағасын берді.
Мәжіліс депутатының сапары шарап өндірісімен айналысатын «Arba Wine» ЖШС-де жалғасты. Табиғи таза өнім өндірумен айналысатын зауыттың жұмысы бүгінгі таңда тоқтап тұр. Бас инженер өнді-рістің тоқтауын былтырғы өнімнің болмауымен байланыстырды. Айтуынша, 2023 жылы жүзімдіктер өнім бермеген.
– Былтыр көктемнің шығуына байланысты бау-бақша өнімдері жеміс бермеді. Оның үстіне көктемде бұршақ жауып, үсік жүрді. Салдарынан алма мен жүзім өсіретін шаруалар өнімдерінен айырылды. Шарап зауытының да жұмысы сол себепті тоқтап тұр – деген аудандық ауыл шаруашылығы бөлімінің басшысы Ермек Жакеев саладағы бірқатар проб-лемаларға тоқталды.
Былтыр аудан шаруалары-ның ала жаздай атқарған еңбегі ақталмай, жүгерінің бағасы былтырғыдан екі есе төмендеп кеткен. 2022 жылы жүгері 120 теңгеден сатылса, биыл баға 55 теңгеге төмендеген. Мұны мамандар шаруалар-дың жаппай жүгері егуімен байланыстырған. Оған қоса, сақтайтын әрі өңдейтін қоймалардың тапшылығы сезіледі өңірімізде.
Сонымен қатар, Ермек Жакеев қара жерден несібесін айырған шаруалардың тағы бір мәселесін жеткізді халық қалаулысына.
– Бүгінде мемлекет тарапынан шаруаларға қолдау жасалып жатыр. Десек те кейбір субсидия нормаларын жетілдіру қажет. Айталық, шаруа қожалығының иесі мемлекеттен дизель отынын алу үшін Ауыл шаруашылығы ми-нистрлігіне қарасты gosagro.kz сайтына өтінім беруі тиіс. Бұл сайтта жүгері өсіретін шаруаға көктемгі жер өңдеуге гектарына 18 литр дизель отыны беріледі. Ал кезінде механизация институты бұл норманы 73 литр деп белгілеген. 18 литр дизель отын шарулардың жыртығын жамауға жетпейді, сондықтан олар да өтінім бермейді. Сонымен қатар бау-бақша өсірумен айналысатындарға сайтта субсидия қарастырылмаған – дейді ауыл шаруашылығы бөлімінің басшысы.
– Біздің партия негізінен кәсіпкерлер мен шаруаларға қолдау көрсетеді. Еліміздің дамуына сүбелі үлес қосып жатқан сала өкілдерінің проблемаларын шешу – біздің басты міндетіміз. Бұл мәселелерді Парламент қа-бырғасында көтеріп, жауапты министрлікпен жұмыс жасайтын боламыз – деді Азат Перуашев.
С.НҰРАДИН.
Апат айтып келмейді
Құбылмалы ауа райы тосын мінез көрсетіп, биылғы қыс жылы әрі жаңбырлы болуда. Қыстыгүні ауа температурасының жоғарылауынан түрлі табиғи апаттар болуы бек мүмкін. Осы орайда төтенше жағдайға дайындықты пысықтау мақсатында ауданымызға облыс әкімі Марат Сұлтанғазиев келіп, төтенше жағдай қаупі жоғары аймақтарды аралады.
Тауды жағалай қоныстанған Өрікті ауы-лындағы 15 баспананы сел басу қаупі бар. Сондықтан жол бойындағы арықтар мен құбырлар толықтай күл-қоқыстан тазартылып, төтенше жағдайдың алдын алу жұмыстары толығымен жүргізілген. Осылай деген аудан әкімінің орынбасары Ертай Нұрмахановқа облыс басшысы бірқатар тапсырмалар берді.
Сонымен қатар, Марат Елеусізұлы Есік өзенінің арнасын тұрақтандыру құрылысының жобасымен танысты. «Қазселденқорғау» Іле-Алатау аумақтық техникалық басқармасының басшысы Ғалымжан Баймахановтың айтуынша, көктем-жаз мезгіліндегі су мен сел тасқынының алдын алу үшін өзен арнасын тұрақтандыру мақсатындағы реконструкция жобасы кезең-кезеңімен жүзеге асады. Марат Сұлтанғазиев сапар барысында жиі қар көшкіні орын алатын Түрген шатқалындағы жағдаймен танысып, Есік-Батан тас жолындағы қауіпті аймақтарға бөгеттер салуды тапсырды.
С.НҰРАДИН.
Толығырақ ...
Қасым-Жомарт Тоқаев: Біз озық ойлы ұлт ретінде тек қана алға қарауымыз керек
– Қасым-Жомарт Кемелұлы, уақытыңыздың тығыздығына қарамастан «Egemen Qazaqstan» газетіне сұхбат беруге келіскеніңіз үшін ризашылығымызды білдіреміз. Сіздің қоғамды толғандыратын мәселелер туралы пікіріңіз қазақ баспасөзі үшін өте маңызды. Сондықтан түрлі тақырыпта өзіңізбен ашық әңгіме өрбіткіміз келеді. Өткен жыл несімен есіңізде қалды?
– Осы мүмкіндікті пайдаланып, барша отандасымды тағы да Жаңа жыл мейрамымен құттықтаймын!
2023 жыл еліміз үшін маңызды оқиғаларға толы жыл болды. Біз негізгі саяси реформаларды аяқтап қалдық. Конституциялық Сот жұмысын бастады. Мәжіліс және барлық деңгейдегі мәслихат депутаттары жаңа ереже бойынша сайланды. Алғаш рет аудан және облыстық маңызы бар қала әкімдерін сайладық. Ауыл және аудандық маңызы бар қала әкімдерін сайлау жалғасты. Былтыр 700-ге жуық ауыл әкімі сайланды.
Біз әділ және бәсекелі экономика жүйесін құруға кірістік. Экономиканы әртараптандыру және монополиядан арылту, инфрақұрылымды жаңғырту, бизнесті қолдау, инвестиция тарту жұмыстарымен мықтап айналыстық. Әлеуметтік салада қордаланып қалған мәселелер біртіндеп шешіле бастады. Еліміздің түкпір-түкпірінде білім ошақтары, оның ішінде, «жайлы мектептер» бой көтеруде. Ауылдарда денсаулық сақтау нысандары салынып жатыр. Әлеуметтік тұрғыдан осал топтағы азаматтарға кешенді түрде қолдау көрсету үшін Әлеуметтік кодекс қабылданды. Зиянды еңбек жағдайында жұмыс істейтін азаматтар үшін арнайы төлемақы енгізілді. Табиғатты қорғауға жауапты мекемелердің қызметкерлеріне олардың өмірі мен денсаулығына төнетін қауіп-қатерге қатысты үстемеақы төленетін болды. Медицина қызметкерлерінің, мектепте, колледжде және балабақшада жұмыс істейтін педагогтердің жалақысы өсті. Ұлттық қордан балаларға қаржы беру мәселесін реттейтін заң күшіне енді. Негізгі экономикалық көрсеткіштерді, оның ішінде инфляция деңгейін ескере отырып ең төменгі жалақыны анықтайтын әдістеме қабылданды.
Осы жұмыстың бәрі 2024 жылы да жалғасады. Біз тиянақты және жоспарлы әрекет жасаймыз, мақсатқа жету үшін үздіксіз алға ұмтыламыз. Бұл – айрықша маңызды жыл болмақ. Өйткені осы кезең еліміздің алдағы бес жылдағы дамуына негіз болады.
– Ал жаңа жылдан не күтесіз? Еліміздің алдында қандай міндеттер тұр?
– Мен өткен қыркүйектегі Жолдауымда жаңа экономикалық үлгіге көшетінімізді айттым, 2029 жылға қарай жалпы ішкі өнімді қазіргіден екі есеге арттыру мәселесін басты стратегиялық мақсат ретінде белгіледім. Көп ұзамай Үкіметтің кеңейтілген отырысы өтеді. Онда еліміздің былтырғы әлеуметтік-экономикалық даму қорытындысы шығарылып, алдағы жұмыстың амал-тәсілдері айқындалады.
Ұлттық құрылтайдың отырыстары идеология саласындағы мәселелерді, ұлттың жаңа сапасын қалыптастыру ісін, қоғамның құндылықтар жүйесін жаңғырту жайын талқылайтын тиімді пікірталас орнына айналды. Бұған дейін жаздыгүні шақырылып келе жатқан Құрылтайдың отырысын биыл сәл ертерек, көктемде өткізетін шығармыз.
Осылайша, биыл экономикалық, қоғамдық-саяси және гуманитарлық салаларда атқарылатын жұмыстың негізгі бағыт-бағдары бірінші тоқсанда-ақ айқындалады.
Біз ұлт мүддесін ескере отырып, сындарлы әрі салиқалы сыртқы саясатты жалғастырамыз. 2024 жылы елімізде бірқатар ауқымды саммит, форумдар өтеді. Қазақстан бірнеше беделді халықаралық ұйымға, атап айтсақ, Шанхай ынтымақтастық ұйымына, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына, Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңеске, Түркі мемлекеттері ұйымына, Аралды құтқару халықаралық қорына, Азық-түлік қауіпсіздігі жөніндегі ислам ұйымына төрағалық етеді.
Дүниежүзілік көшпенділер ойынын өткізу де еліміз үшін айтулы оқиға болмақ. Байрақты бәсеке ұлттық спорт пен саламатты өмір салтын дәріптеу жағынан да, Ұлы даладағы көшпенділер өркениетінің мұрагері саналатын бауырлас халықтардың мәдени-гуманитарлық байланысын арттыру тұрғысынан да маңызды екені сөзсіз.
Ел тарихында ерекше орны бар тұлғаларға құрмет көрсету дәстүрі еліміздің жалпыұлттық бірегейлігін нығайта түсуге зор септігін тигізеді. Биыл әйгілі ғалым Қаныш Сәтбаевтың туғанына 125, даңқты батырлар Сағадат Нұрмағамбетов пен Рақымжан Қошқарбаевтың туғанына 100 жыл толады. Сонымен қатар тарихшылардың пайымдауынша, Жошы ұлысының іргесі қаланғанына – 800 жыл. Мемлекеттілігіміздің тамыры тым тереңде жатқанын әйгілейтін осы айтулы датаға орай кең ауқымды зерттеулер қолға алынады. Биыл Қазақстан тарихының көптомдығын әзірлеу жұмыстарын да аяқтаймыз. Бұл – өзімізден 200-ден астам, шетелден 60-қа жуық маман жұмылдырылып, тыңғылықты жасалып жатқан үлкен шаруа.
Осындай маңызды оқиғалардан бөлек, күнделікті атқарылуға тиіс жұмыстар да аз емес. Бұл жылдың ел тарихында қандай орын алатыны барша азаматымыздың ерік-жігеріне де байланысты. Мен жаңажылдық құттықтауымда биыл бәріміз тұтас ұлттың өсіп-өркендеуіне куә болатынымызды айттым. Бірақ осы мақсатқа жету үшін біз бір ел болып, білек сыбана жұмыс істеуіміз керек.
– Қасіретті Қаңтар оқиғасынан бері тура екі жыл өтті. Қаңтар Қазақстан тарихындағы жаңа дәуірге жол ашқан бетбұрыстың белесі болды. Сіз бұған дейінгі сөздеріңізде, сұхбаттарыңызда сол қайғылы оқиғаға нақты баға бердіңіз. Дегенмен, әлі де бірқатар сұрақ бар. Қаңтар оқиғасына әртүрлі түсініктеме беретіндер де кездеседі. Алмағайып күндерден бері біршама уақыт өтті. Қазір Сіз сол оқиғаны қалай сипаттар едіңіз? Оның басты себебі неде және оған не түрткі болды деп ойлайсыз?
– Мен бұл туралы көп ойландым, әлі де жиі ойланамын. Меніңше, қасіретті Қаңтар оқиғасына жылдар бойы қордаланған әлеуметтік-экономикалық проблемалар, жалпы тоқыраудың билік пен қоғамды аздырып-тоздыруы себеп болды. Бұл – айтпаса да түсінікті жайт.
Мен 2019 жылы Президент болып сайланғаннан кейін мемлекетіміз саяси жүйені демократияландыруға, қоғамдық өмірге еркіндік сипат беруге, экономиканы монополиядан арылтуға бет бұрды. Реформаларды әзірлеуге және оны жүзеге асыруға қоғам өкілдері, белсенді азаматтар, сарапшылар қатысты. Түрлі диалог алаңдарында, соның ішінде, менің ұсынысыммен арнайы құрылған Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің отырыстарында көптеген бастама көтеріліп, жан-жақты пысықталды.
Ашығын айтсам, осы жаңа бағдарымыз кейбір ықпалды адамдарға мүлде ұнаған жоқ. Олар бұл өзгерісті елімізде әбден тамыр жайған жүйеге және билік құрылымындағы өздерінің «ерекше мәртебесіне» төнген қатер деп қабылдады. Мұндай адамдар елдегі өзгеріске астыртын, кейде тіпті ашық қарсылық білдіре бастады. Ақыр соңында реформаның бетін қайтарып, өздеріне ыңғайлы бұрынғы қалыпқа оралу үшін бәрін тас-талқан етуге шешім қабылдады.
Жоғары лауазымды тұлғалардан тұратын бұл топтың күштік құрылымдарға да, қылмыс әлеміне де орасан зор ықпалы болды. Сондықтан билікті күшпен басып алуға бел буды. Тергеу мәліметтеріне жүгінсек, олар 2021 жылдың ортасына таман дайындыққа кіріскен. Сосын Үкімет сұйытылған газдың бағасын күрт өсіру туралы жан-жақты ойластырылмаған, құқықтық негізі жоқ шешім қабылдады. Маңғыстау облысында арандатушылардың айтағына ілескен жұрт шеруге шықты.
Сол кезде Үкімет менің тапсырмаммен арнаулы комиссия құрды. Оның мүшелері қоғам өкілдерімен кездесіп, ортақ мәмілеге келу үшін бірден аймаққа барды. Бірақ наразылық шерулері экстремистік сипат алды. Оны қаскөйлер дереу өз мүддесіне пайдаланды.
Бас прокуратураның тергеуінен қаңтар оқиғасының бірнеше толқынмен өрбігенін көруге болады.
Шерулер алдымен Маңғыстау облысында басталды. Көп ұзамай басқа да өңірлерге жайылды. Орталық билік және әкімдіктер жағдайды реттеуге тырысқанымен, ел ішіндегі ахуал шиеленісіп кетті. Ортақ мәмілеге келу үшін жүргізілген келіссөздер мен диалогке толқуды ұйымдастырушылар еш мойын бұрмады.
Көптеген аймақта алғашқы қақтығыстар басталды. Мұның бәрі арнайы дайындалған жансыздары арқылы жағдайды одан әрі ушықтыруға тырысқан қаскөйлер үшін «іздегенге сұраған» болып шықты. Осындай аса күрделі жағдайдың өзінде құқық қорғау органдары күш қолданбай, сабыр сақтады. Бұл – екінші толқын.
Жетекшілері ымыраласқан топтың айтқанын екі етпейтін және лаңкестермен, оның ішінде сырттан келген лаңкестермен байланысы бар қылмыстық топтар өршелене іске кіріскенде үшінші толқын басталды. Олар арнаулы технологияны, арандатушылар мен қарақшыларды пайдаланып, бейбіт шерулерді жаппай тәртіпсіздікке ұластырды. Ұрып-соғу, қирату, өртеу, өзгенің мүлкін қасақана жою белең алды. Дүрбелең кезінде қарулы радикалдар мен лаңкестер бір мезетте, бір ғана бұйрықпен мемлекеттік органдардың және күштік құрылымдардың ғимараттарына, қару-жарақ дүкендеріне, құқық қорғау мекемелері мен әскери бөлімдердің қоймаларына шабуыл жасады. Мұндай оқиға Алматыда ғана емес, бірқатар облыс орталығында да болды. Қаңтар оқиғасы кезінде үш мыңнан астам қару қолды болғанын айта кеткен жөн. Оның ішінде автомат, пулемет, тіпті гранатомет және басқа да атыс құралдары бар. Оған қоса, көлік инфрақұрылымы және телекоммуникация нысандары шабуылға ұшырады. Қарақшылар мен лаңкестер өзара ұйымдасып, бір-бірімен тығыз байланыста әрекет жасағанын тағы да қайталап айтқым келеді.
Қаскөйлердің мемлекеттік төңкеріс жасамақ болған жоспарын жүзеге асыру үшін экстремистер, қылмыстық топтар және әсіре діншілдер бірге қимылдады. Олардың мақсаты ел ішіне үрей туғызу, мемлекеттік институттардың қызметін тұралату, конституциялық құрылымның іргесін шайқау, ақыр соңында билікті басып алу еді.
Сол кездегі ахуал өте күрделі болды, еліміз құрдымға кетуге шақ қалды. Бұған жол бермеу үшін барлық іс-әрекетті күндіз-түні және сағат сайын тікелей өзім бақылап отырдым. Ішкі істер министрлігі арқылы Ақорда резиденциясына түрлі шабуыл жасалғалы жатыр, соған жүк көліктері пайдаланылады деген ақпарат жетті. Маған бас сауғалап, резиденциядан кету, тіпті шетел асу туралы ұсыныс бірнеше рет айтылды. Бірақ мен бұған үзілді-кесілді қарсы болдым. Теледидар арқылы жасаған мәлімдемелерімнің бірінде қандай жағдай болса да жұмыс орнымда қалатынымды ашық айттым. Екі апта бойы тапжылмай, Ақордада болдым, күн-түн демей, шұғыл жиналыстар өткіздім. Сол аласапыран күндерде мемлекетімізді сақтап қалу, елдегі заң мен тәртіп үстемдігін қалпына келтіру ең басты міндет еді.
– Қазақстанға Ресейдің әскери қызметшілерін шақыру қаншалықты дұрыс шешім болды? Біздің мемлекетті сол кезде Ресей құтқарып қалды деген пікір көрші елде жиі айтылады.
– Аймақтарда жаппай тәртіпсіздік белең алып, жергілікті билік дәрменсіздік танытқанда, Қауіпсіздік кеңесі Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына жүгіну туралы шешім қабылдады. Қазақстан оның бітімгерлік күштерін тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін ғана қысқа мерзімге енгізуді сұрады. Бұл жерде мына жайтқа баса мән беру керек. Біз бұл құрылымның мүшесі ретінде Ресейге емес, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына жүгіндік.
Сол кезде осы ұйымның төрағасы Армения еді. Биыл ҰҚШҰ-ға Қазақстан төрағалық етеді. Құрылым жасағы, шын мәнінде, бітімгерлік рөл атқарып, қасіретті күндерде елді жайлаған жүгенсіздікті тоқтатуға септігін тигізді. Ұйымға мүше-мемлекеттермен келісілгендей, бұл бітімгерлік күштер алдын ала ешқандай талап қоймастан, оның үстіне мерзімінен бұрын Қазақстаннан сыртқа шығарылды.
ҰҚШҰ бітімгерлік күштері лаңкестікке қарсы операцияларға қатысқан жоқ, бірде-бір оқ атқан жоқ. Армения жасағы «Ақсай» нан зауытын және «Алматы су» мекемесін, Беларусь жасағы Жетігендегі аэродромды, Тәжікстан мен Қырғыз Республикасының әскери қызметшілері Алматы қаласының бірінші және екінші жылу электр орталықтарын, Ресей жасағы үшінші жылу электр орталығы мен телекоммуникация нысандарын күзетті. Осы маңызды нысандарға лаңкестік шабуылдар жасалуы мүмкін деген қауіп болды. Сондықтан бітімгерлік күштер соларды күзетуге жіберілді. Ең бастысы, сол арқылы өз күштерімізді лаңкестікке қарсы операцияға жұмылдыруға мүмкіндік туды.
– Демек бұл жүзеге аспай қалған мемлекеттік төңкеріс қой. Ендеше Қаңтар оқиғасын халық көтерілісі, тіпті революция деп атап жүргендерге не айтар едіңіз?
– Бастапқыдағы бейбіт шерулер жаппай тәртіпсіздікке, өртеу мен қиратуға ұласқан қайғылы оқиғаларға бүкіл әлем куә болды. Кім бейбіт шеруге автомат, тапанша және суық қару ұстап барады?! Ниеті дұрыс адам әскери қызметшілерді ұрып-соғып, өлтіре ме, оларды тірі қалқан етіп, әкімшілік ғимаратқа шабуыл жасай ма?! Бейбіт шеруде дүкендер мен банктер қиратылып, тоналып, көліктер өртеле ме?! Билік органдарының ғимараттары мен полиция бөлімдеріне жасалған шабуылды айтпай-ақ қояйын. Осындай жаппай тәртіпсіздіктің салдарынан үш миллиард долларға жуық шығын келді.
Қаңтар оқиғасының себеп-салдарын бұрмалап көрсетудің қажеті жоқ. Турасына көшсем, бұл халық көтерілісі болды деген пікірлер қылмыстық әрекеттерді ақтау үшін айтылуда. Барып тұрған бұзақыларды батырға балап, жұртты арандататын әрі жауапкершіліктен жұрдай сыңаржақ пайымдар қылмыстық психологияның қоғам санасына сіңуіне әкеп соқтырады. Мұндай әңгімелер – ұлттық қауіпсіздікке және халықтың жаймашуақ өміріне қатер төндіретін жаппай тәртіпсіздікке шақырумен пара-пар. Бұл – өте қатерлі үрдіс. Сондықтан осындай жүгенсіздікті сынға алу мәселесіне келгенде мемлекет пен қоғамның ұстанымы ортақ болуы керек. Мен бұған сенімдімін.
– Онда азаматтар биліктің іс-әрекеті ұнамайтынын қалай білдіре алады?
– Елімізде биліктің іс-әрекетіне жария түрде келіспеушілік білдіруге толық мүмкіндік бар. Азаматтар өзін толғандыратын мәселе туралы ашық айта алады. Мен мемлекеттік органдардан «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасына сәйкес, қоғамның пікірімен санасуды талап етіп келемін. Елімізде бейбіт жиналыстарды реттейтін демократиялық сипаттағы заң бар. Жақында петицияларды тапсыру және қарау тәртібін реттейтін заң қабылданды.
Сондықтан бір нәрсені анық білуге тиіспіз. Бейбіт шеруге тыйым салынбайды, ал жаппай тәртіпсіздіктің кез келген түріне қатаң тосқауыл қойылады. Елімізде заң мен тәртіп қана үстемдік құруға тиіс. Бұл – мен үшін мызғымас қағида. Демократияның бесігі саналатын батыс елдеріне қараңыздар, ешкім де көшеде жаппай тәртіпсіздік жасаған, мемлекеттік органдарға шабуылдаған адамның маңдайынан сипап, өбектеп отырмайды.
Полиция жаппай тәртіпсіздікті ұйымдастырушыларды, яғни биліктің заңды талаптарына қарсы шығуға үндеген, қару-жарақ әкеліп таратқан, жағдайды ушықтырып, адамдарды күш қолдануға, маңайдағының бәрін қиратуға, өртеп-талқандауға азғырған адамдарды анықтап, әшкереледі. Ал тәртіпсіздікке кездейсоқ қатысқан, білместікпен арандап қалған адамдардың бұзақыларға қатысы жоқ. Оларға менің бастамаммен рақымшылық жасалды. Бұған дейін сотталған 1205 адамның 1095-і осы рақымшылыққа ілікті. Ал жаппай тәртіпсіздікті ұйымдастырғандар мен лаңкестік әрекеті, мемлекетке сатқындығы, билікті күшпен басып алуға тырысқаны және басқа да ауыр қылмыс жасағаны үшін сотталғандар жазасын толығымен өтейтін болады.
– Келесі сұрақ сізге ұнамауы мүмкін. Бірақ бұл сауалды қоймасқа тағы болмайды. Сіз 2019 жылы Президент лауазымына сайланғаннан кейін елімізде қосарланған билік жүйесі қалыптасты-мыс деген сөз тарады. Кейбіреулер біздің саяси жүйемізді Иранның, Сингапурдың жүйесімен салыстырды. Шынымен де, сол кезде елімізде екі билік орталығы орнағандай көрінді. Расымен солай болды ма?
– Төтесінен қойған сұрағыңызға тура жауап берейін. Конституцияға сәйкес, Президент еліміздің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайды, мемлекетіміздің жоғары лауазымды тұлғаларын, Қарулы Күштеріміздің жоғары басшылығын тағайындайды және оларды қызметінен босатады. Сондай-ақ Мемлекет басшысы еліміздің Жоғарғы Бас Қолбасшысы саналады.
Алайда бәзбіреулер қосарланған билік жүйесін орнатуға талпынғаны, тіпті, мұндай әрекеттерді әдейі әрі мұқият ұйымдастырғаны рас. «Билік транзиті» кезіндегі ахуалды саясаттағы айлакерлер өз мүддесіне пайдаланып, қосамжарланған билік орталығын құруға тырысты. Елімізде Президент әрі Жоғарғы Бас қолбасшы лауазымы бір бөлек, бұрынғы Президент иеленген Қауіпсіздік Кеңесінің Төрағасы лауазымы бір бөлек болды. Осы екі лауазымның иелері бір мезетте қатар қызмет атқарды. Түптің түбінде бұл жағдайдың билікте қатаң текетірес туғызбай қоймасы анық еді.
Мұны аз десеңіз, дәл осы жағдай Қаңтар дағдарысына әкеп соқтырған алғышарттың бірі болды. Өйткені ымыраласқан қаскөйлер өздері ойлап тапқан қосарланған билік, яғни «тандем» идеясын дәріптеп, оны өз мүддесіне пайдаланғысы келді. Кейбір лауазымды тұлғалардың, оның ішінде бұрынғы Әділет министрінің мәртебе жағынан Елбасы Президенттен жоғары тұратынын айтқаны естеріңізде шығар. Кейбір шенеуніктер біресе ана, біресе мына кабинетті жағалап жүрді. Олар ойнақтап жүріп, ақыры от басты. Мен кейінірек Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевқа оның жақын серіктерінің саяси қитұрқылығы еліміздің тас-талқанын шығара жаздағанын ашық айттым.
Қалай десек те, мемлекетте үлкен және кіші президент деген болмауы керек деп санаймын. «Кеттің бе – қайырылма!» Болашақта ел тізгінін ұстайтын азаматтар осы жағдайдан сабақ алып, мұндай нәрседен қашық болуға және тек қана мемлекеттің мүддесі мен қоғамның береке-бірлігін ойлауға тиіс.
Өкінішке қарай, ішкі саяси дағдарысқа байланысты туындаған сын сағатта негізгі құқық қорғау органдары басшыларының бетпердесі сыпырылып, олардың кәсіби біліксіздігі, қала берді сатқындығы әшкере болды.
Ата заңға сәйкес жұмыс істейтін орнықты әрі тиімді мемлекеттік институттар жүйесін құру ауадай қажет екені Қаңтар оқиғасынан айқын көрінді. Біз бір ел болып, бұл дағдарысты еңсердік, қиындыққа қасқая қарсы тұрып, одан тіпті шыңдалып шықтық. Азаматтарымыздың бекем бірлігінің және барлық деңгейдегі билік өкілдерінің батыл іс-әрекетінің арқасында алапат апаттың бетін қайтарып, елдегі ахуалды тұрақтандыра алдық. Кейін кейбір қаскөйлер тергеу кезінде халық жауапты сәтте жұдырықтай жұмыла біледі, билік қандай қатерге де қаймықпай төтеп бере алады деп еш күтпегенін мойындады.
– Қаңтар оқиғасынан кейін Сіз түбегейлі саяси реформаларды жүзеге асыруға кірістіңіз. Оны Батыс та мойындап отыр. Енді кешегі күнге оралмайтынымызды аңғартатын «асудан» астық деуге бола ма? Қайтадан кері кетпейтінімізге қандай кепілдік бар?
– Мен саяси реформалардың 2019 жылы басталғанын айтып өттім. Сол кезде Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылды. Кеңесте маңызды заңнамалық бастамалар әзірленіп, жүзеге асырылды. Сайлау, саяси партиялар, Парламент туралы заңдарға елеулі өзгерістер енгізілді. Елімізде олигополияның диктатурасы туралы алғаш рет ашық айтыла бастады.
Бұл өзгерістер саяси және экономикалық монополия үстемдік құрып тұрған кезде жалғанды жалпағынан басып жүргендерге қауіп төндірді. Сондықтан олар уақыт тегершігін кері айналдырып, бұрынғы күніне оралу үшін жанталасып бақты. Бұдан еш нәтиже шыққан жоқ.
Қаңтар оқиғасынан кейін бәзбіреулер «енді билік қылбұрауды қатайтып, режімді сақтап қалу үшін барын салады» деп қауіптенді. Бірақ біз керісінше жасадық. Күрделі болса да, дұрыс жолды таңдадық.
Саяси жаңғыру үдерісі 2022 жылы тың қарқынмен жалғасты. Реформаның басты міндетінің бірі барынша әділ әрі теңгерімді саяси жүйе құру болды. Оған қоса, ат басын артқа бұру, яғни саяси өзгерістерді кері қайтару мүмкін болмайтындай, сонымен бірге реформалар қоғамдық өмірдегі қалыпты құбылысқа айналатындай ахуал қалыптастыру маңызды еді. Сол үшін конституциялық реформа аясында кертартпалыққа бірқатар тосқауыл қойылды.
Біріншіден, біз Ата заңның үстемдігін қамтамасыз ететін, конституциялық бақылауды жүзеге асыратын жоғары орган – Конституциялық Сотты қайта қалпына келтірдік. Біреулерге Конституциялық Кеңестің аты ғана өзгергендей көрінуі мүмкін. Шын мәнінде, оның заты түбегейлі өзгерді.
Конституциялық Сот шешімдерінің күшін ешкім жоя алмайды. Оның шешімдеріне, соның ішінде азаматтардың конституциялық құқықтарына қатысты байламдарына күмән келтіруге, Президенттің де еш қақы жоқ.
Ата заңға енгізілуі мүмкін кез келген өзгеріс пен толықтыру Конституциялық Соттың оң қорытындысы болса ғана республикалық референдумға немесе Парламенттің қарауына шығарылады.
Конституциялық Сотта он бір қазы бар екені белгілі. Соның алтауын, яғни көпшілігін, Парламент палаталары тағайындайды. Ал төрағасын Президент тағайындағанымен, міндетті түрде Сенаттың келісімі қажет.
Екіншіден, негізгі ұстанымдар Конституцияда нақты айқындалып, біржола бекітілген. Мысалы, Ата заңның 91-бабына сәйкес, Конституцияда белгіленген мемлекеттің тәуелсіздігі, біртұтастығы мен аумақтық тұтастығы, оны басқару нысаны, Республика қызметінің түбегейлі принциптері және осы жерде айрықша атап өтейін, Президент жеті жыл мерзімге бір рет қана сайланады деген ереже еш өзгермейді.
Үшіншіден, реформалардың нәтижесінде Мәжіліс жаңа сайлау жүйесімен, яғни партиялардың тізімі және бірмандатты округтер арқылы жасақталатын болды. Мәжілістің өкілеттігі де айтарлықтай кеңейді.
Бір сөзбен айтсақ, ескі жүйе келмеске кетті. Қазақстандағы саяси реформалар жүйелі ғана емес, ешқашан кері қайтпайтын түбегейлі сипатқа ие болды деп сеніммен айта аламыз. Мұның еліміз үшін айрықша маңызы бар. Себебі ұлттың саяси сана-сезімі түбегейлі өзгерді. Жұрттың құқықтық сауаттылығы мен белсенділігі демократиялық жаңғырудың басты кепіліне айналды. Тоқетерін айтсақ, кері кетуге халықтың өзі жол бермейді және елге жаңа леп әкелген осы өзгерістерді табандылықпен қорғайды. Мен бұған бек сенімдімін.
– Дегенмен, билікті сынап жүргендер, оның ішінде Батыстың өкілдері де, Қазақстанда әлі күнге дейін саяси тұтқындар бар деп жатады. Бұған не дейсіз?
– Саяси қудалау бар деп айту үшін цензура, арнаулы заңдар мен жазалаушы органдар болуы керек. Қазіргі Қазақстанда мұның ешқайсысы жоқ. Біздің заңнамамызда азаматтарды саяси көзқарасы үшін қудалауға негіз болатын бірде-бір жарлық, бірде-бір заң, бірде-бір нормативтік құжат жоқ.
Керісінше, реформалардың нәтижесінде адам құқықтарын қорғау жүйесі нығая түсті. Заңдарға қазылардың тәуелсіздігін күшейтетін түзетулер енгізілді. Алқа билердің қарауына жататын істердің аясы кеңейді. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл институты толық жұмыс істеп тұр. Оған конституциялық мәртебе берілді. Мен былтыр желтоқсан айында адам құқықтарына қатысты екінші Жарлыққа қол қойдым. Мұның бәрі осы салада дәйекті әрі түбегейлі өзгеріс жасалып жатқанын көрсетеді.
Мемлекеттің басты міндетінің бірі – заңның мүлтіксіз орындалуын, тәртіптің қатаң сақталуын толық қамтамасыз ету. Сондықтан заң бұзған кез келген адам жауапқа тартылады. Ал заң мен тәртіпті сақтау мәселесіне азаматтардың идеологиялық ұстанымы мен саяси көзқарасының еш қатысы жоқ. Заң бәріне ортақ.
Кейбіреулер прокуратура органдарының ескертуіне қарамастан, адам түсініп болмайтын кесірлік көрсетіп, заң бұзады. Ондай адамдар өзін заңнан жоғары қойып, «Атың шықпаса, жер өрте» деген ұстаныммен елге танымал болғысы келетін сияқты.
Көптеген тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралы жұмыс істеп тұрған, саяси цензура атымен жоқ елде саяси қудалау бар деу қаншалықты орынды?
Ол аз десеңіз, жаңа заң қабылданып, бейбіт жиналыс өткізу үшін рұқсат алудың орнына хабарлау тәртібі енгізілген соң, Қазақстандағы бейбіт жиындардың саны еселеп артты.
Мен түйткілдердің түйінін айқай-шумен алаңда емес, диалог үшін арнайы құрылған орындарда, ең алдымен, Парламентте өркениетті жолмен, салиқалы түрде тарқату керек деп үнемі айтамын.
Қазір Парламентте түрлі көзқарастағы қоғам өкілдерінің мүддесін білдіретін сан алуан саяси күштер бар. Парламенттік оппозиция институты заң жүзінде бекітілді.
Соңғы сайлауда Мәжіліске алты партия өтті. Оның үшеуі алғаш рет депутаттық мандатқа ие болды. Тіпті қазір Парламентте отырған партияның бірі – әуел бастан оппозициялық ұстанымдағы ұйым.
Көптеген шетелдік сарапшылар мен әріптестер, соның ішінде Батыс елдерінің мамандары, Қазақстандағы демократиялық реформалардың озық үлгіде екенін айтып, оған қолдау білдіріп отыр. Шынымен де, біз геосаяси төңірегімізде ауқымды демократиялық өзгеріс жасап, адам құқықтарын қорғау ісінде зор табысқа жеткен бірден-бір елміз.
– Әлеуметтік желіде Президент Конституцияға қатысты референдум өткізіп, 2026 жылы тағы да сайлауға түсуді жоспарлап отыр деген қауесет тарап жатыр. Бұл рас па?
– Бұл – жалған ақпарат. Бұдан былай әркім ойына келгенін істеп, Ата заңға оңды-солды өзгеріс енгізе алмайды. Ал осындай маңызды мәселеге келгенде, тіпті мүмкін емес. Мен бұған нық сенімдімін. Конституциялық реформа Ата заңға қалай болса солай өзгеріс енгізе беру үшін жасалған жоқ.
Президент лауазымына бір-ақ рет сайлану туралы ереже енді ешқашан өзгермейді. Бұл талап мемлекетіміздің тәуелсіздігі, біртұтастығы, аумақтық тұтастығы және басқару нысаны туралы нормалар сияқты мызғымастай етіп бекітілген.
Ақыры осы тақырып қозғалған екен, бұған қатысты кейбір жайтқа кеңірек тоқталып, мән-жайын аша кетейін. Мен жетіжылдық бір ғана мерзім туралы идеяны осыдан 15 жыл бұрын жабық пікірталастарда айтып жүрдім. Сол кезде ұсыныс аса қолдау таба қоймады. Өзім Президент болып сайланғаннан кейін, осы бастамамның артықшылығы мен кемшілігін әбден салмақтап, оны қалай жүзеге асыруға болатыны жөнінде көп ойладым.
Суперпрезидентке тән өкілеттіктерді жою үшін 2022 жылы Конституцияға бірқатар маңызды өзгеріс енгізілді. Мен сол кезде жетіжылдық бір мерзім идеясын қайта ұсындым. Бастамама бүкіл халық қолдау білдірді. Осымен бұл әңгіме тәмам.
– Экономика тақырыбына ойыссақ. Сіз былтырғы Жолдауыңызда Әділетті Қазақстанның жаңа экономикалық бағдарын жарияладыңыз. Онда 2029 жылға қарай ұлттық экономиканың көлемін екі есе арттырып, 450 миллиард долларға жеткізу көзделген. Алайда Халықаралық валюта қоры мен Дүниежүзілік банктің болжамдарына сенсек, 2023-2024 жылдары ел экономикасының өсімі 3-4 пайыздан аспайды. Мұндай қарқынмен мақсатқа жете аламыз ба?
– Әрине, бұл – жетуге болатын меже. Халықаралық валюта қорының сарапшылары 2023 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанның Ішкі жалпы өнімі қазіргі бағамен есептегенде 259 миллиард доллардан асады, яғни 2022 жылмен салыстырғанда 15 пайызға артады деп бағалап отыр. Бұл – Орталық Азиядағы ең жоғары ақшалай өсім. Жан басына шаққандағы ішкі жалпы өнім де өсіп келеді. Бұған қатысты болжамды көрсеткіш былтыр 13 мың долларға жуықтады.
Оның жыл сайынғы өсімі 1,6 мың доллар болады деп бағалануда. Халықаралық валюта қорының болжамына сәйкес, 2028 жылға қарай бұл көрсеткіш отыз пайыздан да көбірек артып, 16,8 мың долларға жетеді.
Шын мәнінде, мен үшін макроэкономикалық көрсеткіштер соншалықты маңызды емес, азаматтардың тұрмыс сапасының іс жүзінде жақсаруы одан әлдеқайда маңыздырақ.
Халқымыз «Жақсы сөз – жарым ырыс» дейді. Үкімет экономиканы басқарудың тың тәсілдерін қолдана алса, жаңа айтылған жақсы болжамдар ақиқатқа айналады. Осы орайда негізгі екі бағытқа тоқталайын.
Біріншіден, еліміздің өркендеуіне жол ашатын бірқатар нақты міндетті шешу қажет. Сондай міндеттің бірі – ауқымды өнеркәсіп жобаларын жүзеге асыру. Қыркүйектегі Жолдауда Үкіметке мұндай жобаларды анықтау және Инфрақұрылымды дамыту жоспарын әзірлеу туралы тапсырма берілді. Бұл жобалар ірі бизнес өкілдерімен, институционалды инвесторлармен және сарапшылармен бірге пысықталып, нақты жұмыс жасалып жатыр.
Тағы бір маңызды міндет – инвестиция тарту. Бұл міндетті орындауға жекешелендіру және активтерді қайтару науқандары да септігін тигізеді. Қомақты инвестиция болса, экономика қарқыны үдейе түседі және жаңа мүмкіндіктер пайда болады. Осы орайда мен жақында Инвестиция штабын құру туралы Жарлыққа қол қойдым. Бұл штабқа еліміздегі инвестициялық ахуалды жақсарту және инвестициялық жобаларды сапалы жүзеге асыру үшін ауқымды өкілеттік берілген.
Екінші бағыттағы жұмыс экономиканың барлық саласына қатысты «ойын тәртібін» белгілейтін жүйелі реформаларды жүзеге асыру шараларын қамтиды.
Менің тапсырмаммен Үкімет мемлекет пен бизнестің қарым-қатынасын қайта қарауға мүмкіндік беретін жаңа Салық кодексін әзірлеп жатыр. Салық жүйесін жетілдіргенде тек төлем жинау тәсілімен шектеліп қалмау өте маңызды. Бір жағынан, инвесторларға қолайлы жағдай жасау керек. Екінші жағынан, бюджет кірісінің азайып кетпеуіне мән берген жөн. Яғни таразы басын тең ұстау қажет.
Жаңа Бюджет кодексі де – өте маңызды құжаттың бірі. Біз «қазына қаражатына» деген көзқарасымызды өзгертіп, оны тиімді, жөнімен әрі үнемдеп жұмсауға тиіспіз.
Бұл ретте мемлекеттік сатып алу ісін және мемлекет пен жеке сектордың серіктестігін реттейтін жаңа заңдар елеулі рөл атқарады. Осы құжаттар мемлекеттік сатып алу ісінің ашық болуын да қамтамасыз етеді. Сондай-ақ экономиканы дамытуға қажетті қаражат қорын қалыптастыруға септігін тигізеді.
Квазимемлекеттік сектордың тиімділігін арттыруға көп көңіл бөлу қажет. Қазір бұл секторды жаңғырту шаралары айқындалып, іске асырылып жатыр.
Сіздің сұрағыңызға жауап бере отырып, мына мәселеге назар аударғым келеді. Әлемдегі экономикалық ахуал біздің елге де салқынын тигізетіні сөзсіз. Алайда кез келген қиындық жаңа мүмкіндікке жол ашады. Үкіметтің жел қайдан соқса да желкенді өзіне оңтайлы бұра алатындай, жан-жақты ойластырған жоспары болуға тиіс. Экономиканың өсімін ынталандыру шаралары мен құрылымдық реформалар қатар жүруі керек. Нақтырақ айтсақ, кәсіпкерлік пен бәсекені дамыту, жекеменшікті қорғау, әділ сот төрелігі болуы өте маңызды. Сонда ғана көздеген мақсаттарымыздың бәріне қол жеткізіп, белгіленген мерзімде ұлттық экономика көлемін екі есе ұлғайта аламыз.
– Несиесін өтей алмай жүрген адамдар біздің газетімізге жиі хат жазып, қоңырау шалады. Жалпы, халықтың қарызға батуы күрделі мәселе болып тұр. Осы мәселені шешу үшін не істеліп жатыр?
– Мен азаматтарымыздың қарызға белшеден батқанына қатты алаңдаймын. Себебі бұл мәселе жұрттың әлеуметтік жағдайына және еліміздегі қаржы жүйесінің тұрақтылығына тікелей әсер етеді. Мен 2019 жылы Мемлекет басшысы ретінде қол қойған алғашқы құжаттың бірі қиын жағдайға тап болған азаматтардың борышын азайту туралы Жарлық еді. Сол уақытта 500 мың адамның кепілсіз алған несиесі кешірілді. Бұл бірреттік шара болатын. Ал 2023 жылы жеке тұлғалардың банкроттығы туралы заң күшіне енді. Мұның бәрі мәселенің ушығып кетпеуіне ықпал етті. Осы жағдайды түбегейлі өзгерту үшін былтырғы Жолдауымда Үкіметке тың шараларды қолға алуды тапсырдым.
Негізінен, бұл жағдайға жұрттың қаржылық сауаттылығының төмендігі себеп болып отыр. Екінші жағынан, тұтыну несиесін беру тәртібін және коллектор ұйымдарының қызметін қатаң реттеу керек.
Сол үшін нақты шаралар қолға алынып жатыр. Мысалы, соңғы жылдары банктер мен микрокредит ұйымдарына қойылатын тұтыну несиесі капиталының көлеміне қатысты талаптар бес есе күшейтілді. Төлеу мерзімі өтіп кеткен берешегі бар адамдарға несие беруге тыйым салынды. Сондай-ақ қарызын уақтылы өтей алмаған борышкерге 90 күннен әрі айыппұл салуға болмайды. Коллектор агенттіктеріне тұрақты тексеру жүргізіледі.
Борышкерлер құқығын қорғау үшін несие беру туралы заңнамаға енгізілетін түзетулер әзірленді. Бұл өзгерістер банктерге, микрокредит ұйымдарына және коллектор агенттіктеріне талапты одан да күшейте түседі. Несиелерді коллектор компанияларына сатуды шектеу ұсынылады. Коллектор компаниялары қарызды өзіне алған соң мәселені реттеп көруге міндетті болады. Банк омбудсменінің өкілеттігі де кеңейтіледі. Қазір бұл құжатты Мәжіліс депутаттары қарап жатыр. Мен бұл бастаманы қолдауға дайынмын.
– Қазір көптеген отандасымыз қымбатшылық белең алғанына, тарифтердің өсіп жатқанына, жұмыссыздық мәселесінің шиеленіскеніне және аймақтардағы жалпы ахуалға алаңдап отыр. Күнделікті күйбеңнен және аяқ астынан туындайтын түйткілдерден бас көтере алмай жатқан қазіргі Үкіметтің стратегиялық міндеттерді іске асыруға қауқары бар ма? Сіз Үкімет жұмысының тиімділігіне қандай баға бересіз?
– Кез келген елдің Үкіметі стратегиялық міндеттері мен күнделікті жұмысын қоса атқарады. Бізде де солай. Ең бастысы, тиімді жоспарлау және ресурстарды орынды пайдалану керек.
Үкіметтің қазіргі құрамы былтыр көктемде ғана жасақталды. Конституциялық реформа жасалып, Парламент сайлауы өткен соң алдыңғы Парламенттің де, Үкіметтің де мандаты күшін жойды. Конституцияға сәйкес бұрынғы Үкімет жаңадан сайланған Мәжіліс депутаттарының алдында өз өкілеттігін тоқтатты. Сайлауда ең көп дауыс алған «Amanat» партиясы Премьер-Министрдің кандидатурасын ұсынды. Әрине, партия мұны Президентпен ақылдаса отырып жүзеге асырғанын жасырмаймын. «Amanat» партиясының сайлау алдындағы тұғырнамасының экономикаға қатысты бөлігі қазіргі Үкіметтің бағдарламасы негізінде жасалды.
Бүгінде Үкіметтің өкілеттігі айтарлықтай кеңейді. Қыркүйек айында құрылымы өзгерген Президент Әкімшілігі еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына қатысты стратегиялық бағыттарға баса назар аударатын болды. Енді Әкімшілік бұрынғыдай Үкіметті, кейбір министрліктер мен ведомстволарды жетелеп жүрмейді. Президент Әкімшілігі атқарушы биліктің қызметіне араласпай, басты саяси штаб ретінде ғана жұмыс істейді. Осыған дейін екі органның да құзырында болған бірқатар өкілеттік Үкіметке берілді. Түрлі салаға қатысты шешім қабылдау құқығы Үкіметке және басқа да жауапты органдарға өтті. Аймақтардың бюджетке қатысты дербестігі арта түсті.
Бір сөзбен айтсақ, қазір Үкіметтің өнімді жұмыс істеуі үшін мүмкіндіктері жеткілікті. Атқарушы билікке жан-жақты ойластырылған іс-қимыл стратегиясы және өз міндетін тиімді жүзеге асыруға деген ынта-жігер ғана қажет. Дербестікке және қосымша өкілеттікке ие болуға ұмтылған Үкімет қалағанын алды. Бірақ «алмақтың да салмағы бар», оларға қойылатын талап та күшейді. Үкімет мұны түсінуге тиіс.
– Еліміздің отын-энергетика кешені мен коммуналдық шаруашылығының үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету – Үкіметтің міндеті. Қазіргі Үкімет бұл міндетін әупірімдеп, әрең атқарып отыр деуге болады. Апаттардың салдарымен күресіп, қыстың көзі қырауда еліміздің түкпір-түкпіріндегі елді мекендерді жылумен, жарықпен, сумен шұғыл қамтамасыз етуге тура келеді. Қалайша осындай жағдай қалыптасып отыр?
– Жылу электр орталықтарындағы және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығындағы мүшкіл ахуал – көп жылғы салғырттықтың салдары. Осы саладағы түйткілдер бір күнде аяқ астынан пайда бола қалған жоқ. Оның бәрі жылдар бойы қордаланған мәселелер екені баршаға мәлім. Өңірлердегі жылу орталықтары мен басқа да құрал-жабдықтардың 80 пайызы әбден тозған. Өткен жылдарда коммуналдық шаруашылыққа салынған инвестиция бұл саланың қажетін өтеуге жеткіліксіз болды.
Электр энергетикасы нысандарында болып жататын кішігірім оқиғаларды дардай қылып көрсетіп, жылумен қамтамасыз ету ісіндегі болмашы олқылықты «қасіретке айналдыруға» ұмтылатын әлеуметтік желідегі белсенділер отқа май құйып, елді дүрбелеңге салып жүр.
Бүкіл Қазақстандағы инженерлік инфрақұрылымды толық жаңғырту – өте ауқымды әрі күрделі міндет. Бұл мәселе біртіндеп шешіліп жатыр. Көктем-жаз айларында Үкімет пен әкімдіктер жылу маусымына дайын болу үшін біраз жұмыс жасады. Жағдайы сын көтермейтін бірқатар нысанды жөндеді.
Ең алдымен, күрделі апаттардың алдын алып, үйлерге жылудың үздіксіз берілуін қамтамасыз ету керек. Бірақ жаңа қуат көздерін ашу, желілерді біртіндеп жаңарту және коммуналдық саланы түгел жаңғырту басты міндет екенін ұмытпаған жөн.
Қазір жылу желілері әрең жұмыс істеп тұр. Үкімет пен әкімдіктер батыл қимылдап, қажетті шараларды дереу қолға алуы керек. Онсыз болмайды.
– Мұның бәрі еліміздегі энергетикалық қауіпсіздік нысандарының жай-күйі көңіл көншітпейтінін білдіреді. Сіз Жолдауыңызда АЭС салу-салмау мәселесі жалпыхалықтық референдум арқылы шешіледі деп мәлімдедіңіз. АЭС «жасыл» энергия саналғанымен, қоғамда бұған қатысты әртүрлі пікір айтылып жүр. Мұндай нысан салу туралы жоспардың геосаяси астары да жоқ емес. Сіздің ұстанымыңыз қандай?
– Қазақстан үшін таза атом энергиясының мәні зор. Бұл – ел экономикасының болашағына тікелей әсер ететін айрықша маңызды мәселе. Біз табиғи уран өндіру көлемі жағынан әлемде бірінші орын аламыз. Ядролық отын компоненттерін де өзіміз өндіреміз. Сол себепті мен еліміздің аумағында АЭС салу жайына айрықша мән беремін. Түптеп келгенде, энергетика қауіпсіздігі мәселесін геосаяси мүдде емес, нақты қажеттілік пен мүмкіндіктер тұрғысынан қарастырып, ғылыми зерттеулер негізінде шешкен жөн.
Ел ішінде АЭС құрылысына үзілді-кесілді қарсылық білдіріп жатқандар да бар. Бұл – түсінікті жайт. Көпшілік Семей ядролық полигонының қасіретін ұмыта қойған жоқ. Мұқият назар аударуды қажет ететін басқа да күрделі жайттар бар. Мысалы, жобаның құны мен экологияға әсерін қаперден шығаруға болмайды.
Сондықтан бұл бастаманың мән-маңызын ескере отырып, АЭС құрылысына қатысты мәселені жалпыхалықтық референдумға шығаруды ұсындым. Халқымыз үшін аса маңызды осындай шешімдердің референдум арқылы ғана қабылданатыны 2019 жылғы сайлау алдындағы бағдарламамда нақты көрсетілді. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы мен Әділетті Қазақстан қағидаттарының іс жүзінде орындалуы дегеніміз – осы.
Болашақта әлі талай қоғамдық талқылау өткізіледі. Азаматтар референдумда дауыс берген кезде АЭС салуды жақтаған немесе қарсы болған сарапшылардың дәйекті пікірлерін барынша таразылап, ой елегінен өткізіп барып шешім қабылдауға тиіс. АЭС саламыз ба, салмаймыз ба – мұны халық шешеді.
– Былтыр сыртқы саясат саласында ауқымды жұмыс атқарылды. Қазақстан түрлі саммиттер мен форумдарда өз ұстанымын барынша салмақты жеткізе білді. Сіз әлемдік деңгейдегі көшбасшылармен көптеген кездесу өткіздіңіз. Әсіресе, өңірлік «С5+» үлгісіндегі басқосулардың маңызы арта түсті. Мұның бәріне Сіздің әлемдік дипломатиядағы абырой-беделіңіз де белгілі бір дәрежеде ықпал еткені анық. Алдағы уақытта сыртқы саясатымызда қандай айтулы оқиғалар болмақ?
– Қазақстан тиімді әрі салиқалы сыртқы саясат жүргізу арқылы өзінің ұлттық мүддесін қорғап, стратегиялық міндеттерін орындап келеді. Біздің өзгермейтін мақсат-мұратымыз бар. Бұл – еліміздің егемендігі мен аумақтық тұтастығын сақтау, Қазақстан азаматтарының құқықтары мен мүдделерін қорғау, экономикамыздың орнықты дамуына барынша қолайлы жағдай жасау. Мен он жыл Сыртқы істер министрі болғанда осы басымдықтарды айқындауға тікелей атсалыстым. Қазіргідей аумалы-төкпелі геосаяси жағдайда бізге шетелдік серіктестеріміздің бәрімен, әсіресе, көршілерімізбен өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту маңызды.
Сіз «С5+» үлгісіндегі ықпалдастықтың өзектілігі артып келе жатқанын дұрыс аңғардыңыз. Орталық Азия – геосаяси ахуалға қатысты өз пайымы бар әрі қарқынды дамып жатқан аймақ. Бүгінде бұл өңір сауда, инвестиция, бизнес, инновация үшін жаңа мүмкіндіктер орны болып отыр. Сол себепті әлем елдері Орталық Азияға айрықша назар аударуда. «С5+» үлгісі маңызды диалог алаңына айналды.
Тұрақты әрі өзара сенімге негізделген жоғары деңгейдегі диалогтер болмаса, аймақтағы мемлекеттердің басқа да ықпалды елдермен қарым-қатынасын қарқынды дамытуы неғайбыл еді. Соңғы жылдары бұл бағытта біршама ілгерілеу бар. Әсіресе, Орталық Азия мемлекеттері басшыларының жыл сайынғы консультативтік кездесулері нәтижелі өтіп келеді. Айтпақшы, Қазақстан төраға ретінде биыл да осындай үлгідегі кездесу ұйымдастырады. 2024 жылы еліміз өңірлік және халықаралық деңгейдегі бірқатар ықпалды ұйымдар мен бірлестіктерге төрағалық ететінін жаңа ғана айтып өттім.
Тағы бір маңызды шара – Астана халықаралық форумы. Биылғы маусым айында өтетін алқалы жиынға әлемнің көптеген көшбасшысы мен жаһандық деңгейдегі компаниялардың жетекшілері қатысады. Жиында климаттың өзгеруі, азық-түлік тапшылығы және энергетикалық қауіпсіздік сияқты барша елдерге ортақ мәселелер талқыланады.
БҰҰ Бас Ассамблеясы аясында Франциямен бірлесіп «One Water Summit» халықаралық форумын өткізу туралы уағдаластықтың мән-маңызы зор. Бұл басқосу климаттың өзгеруіне қатысты жаһандық қозғалысқа сүбелі үлес қосатын жиын болмақ.
– 2024 жылдың наурыз айында Ресейде президент сайлауы өтеді. Бұл оқиға жаһандағы және аймақтағы ахуалға қалай әсер етеді деп ойлайсыз?
– Биыл Ресейде ғана емес, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Үндістанда, Әзербайжанда және басқа да мемлекеттерде сайлау өтеді. Сондай-ақ Еуропарламент депутаттары сайланады. Әрине, біз осы сайлау науқандарын жіті бақылап отырамыз.
Ресейде өтетін президент сайлауының біз үшін мәні зор екені сөзсіз. Өйткені Астана мен Мәскеу арасында өте жоғары деңгейде қарым-қатынас орнаған. Ресей Қазақстанның негізгі серіктесі әрі одақтасы екені баршаға аян. Өткен отыз жылда мемлекетаралық байланыстардың іргесі беки түсті. Екі ел арасында 300-ден астам шарт пен келісім жасалған. Барлық саладағы екіжақты ынтымақтастық тетіктері жұмыс істеп тұр. Жоғары деңгейдегі саяси диалог қарқынды дамып келеді. Біз көпжақты құрылымдар аясында, сондай-ақ өңірлік тұрақтылық пен халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету барысында ықпалдаса әрекет етеміз.
Былтыр Владимир Путин Қазақстанға ресми сапармен келді. Бұл екіжақты қатынасты жандандыра түскен негізгі оқиғалардың бірі болғаны анық. Біз келіссөз барысында мемлекеттеріміздің стратегиялық серіктестігі мен қарым-қатынасы шынайы достық сипатынан айнымайтынын тағы да нақтыладық.
Ресей – Қазақстанның негізгі сауда-экономикалық серіктесі. Екі елдің тауар айналымы 2023 жылдың бастапқы 10 айында 21,4 миллиард доллар болды. Өйтетін жөні де бар, біздің шекарамыз құрлықтағы ең ұзын шекара саналады.
Ғылым-білім және мәдени-гуманитарлық саладағы қарым-қатынасты нығайтуға әрдайым айрықша мән беріледі. Биыл орыстың ұлы ақыны Александр Пушкиннің туғанына 225 жыл толады. Бұл – Ресей ғана емес, Қазақстан үшін де маңызды оқиға. Өйткені Пушкин – хәкім Абай сияқты, қос халықтың достығы мен мәдени байланыстарының басты символының бірі.
Ресей Федерациясының әлемдік саясатта аса маңызды рөл атқаратынын және БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшесі екенін ұмытпаған жөн. Ресей Президенті Владимир Путин – сөзімен де, ісімен де жаһандық ахуалға ықпал ететін тұлға. Ресейдің ұстанымымен бүкіл әлем санасатыны жасырын емес. Бұл мемлекеттің қатысуынсыз дүние жүзінде бірде-бір проблема шешілмейді. Ол айдан анық.
Сондықтан Ресей секілді алпауыт елдегі президент сайлауының халықаралық мән-маңызы қашанда жоғары және оған әлемнің көптеген елі назар аударады.
– Еліміздің сыртқы саясатында Қытаймен қарым-қатынас маңызды рөл атқарады. Соңғы жылдары Қазақстан қоғамының шығыстағы көршіге деген көзқарасы жақсара бастағаны байқалады. Болашақта ҚХР-мен ынтымақтастық қалай өрбиді?
– Бүгінде Қазақстан мен Қытайдың қарым-қатынасы достық, тату көршілік және мәңгілік стратегиялық серіктестік рухында қарқынды дамып келеді. Біз Төраға Си Цзиньпинмен бірге Қазақстан мен Қытай арасындағы ынтымақтастықтың жаңа «алтын отыз жылдығына» қадам бастық. Мен былтыр Қытайға бір емес, екі мәрте сапармен бардым. Бұл – елдеріміз арасындағы тығыз ықпалдастықтың айқын дәлелі.
Қытай көшбасшысымен Сианьда және Бейжіңде мазмұнды келіссөздер жүргізіп, маңызды уағдаластықтарға қол жеткіздік. Оны жүзеге асырудың нақты жолдарын белгіледік. Осындай жеке жүздесулер Астана мен Бейжіңнің байланыстары жоғары деңгейде екенін көрсетеді. Бүгінде қазақ-қытай қатынастары көпке үлгі болып отыр деп сеніммен айта аламын.
Екі елдің өзара тауар айналымы жыл санап артып келеді. Оның көлемі 2023 жылдың 10 айдағы қорытындысы бойынша 24,3 миллиард долларға жетті. Бұл – жаңа рекорд! Қазір экспортқа шығарылатын отандық тауар түрлерін көбейтіп, ҚХР-ға жүк тасымалын арттыру үшін белсене жұмыс істеп жатырмыз. Қытай бұрыннан Қазақстан экономикасына мол қаржы құйған ірі инвесторлардың қатарына кіреді. Осы уақытқа дейін ҚХР елімізге 24 миллиард доллар инвестиция салды.
Қытаймен ортақ шекарамыздың болуы, Шығыс пен Батыстың арасындағы ұтымды жерде тұрғанымыз қытай тауарларын түрлі бағытқа Қазақстан аумағы арқылы тасымалдауға зор мүмкіндік береді. Өйткені Бейжіңде жоғары деңгейде өткен «Бір белдеу, бір жол» атты үшінші форум аясында бірқатар маңызды құжатқа қол қойылды. Соның ішінен Транскаспий халықаралық көлік дәлізін бірлесе дамыту жөніндегі келісімді және «Аягөз – Тачэн» бағытындағы темір жол құрылысы туралы меморандумды атап өтуге болады. Бұл келісімдер еліміздің көлік-логистика саласына тың серпін беретініне сенімдімін. Қазақстан Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» мегажобасын толығымен қолдайды. Былтыр қазан айында Бейжіңде өткен форумда сөйлеген сөзім – осының тағы бір дәлелі.
Қазақстан мен Қытай арасында визасыз жүру режімі күшіне енді. Мұның мәні зор. Енді отандастарымыз көрші елге емін-еркін барып, келе алады. Азаматтарымыз осы мүмкіндікті оңтайлы пайдаланады деп үміттенемін.
Елімізде Қытайға қатысты баяғы қасаң түсініктерге негізделген немесе бізге сырттан таңылған жөнсіз үрей болмауға тиіс. Қазіргі Қытай – өте жоғары дамыған, соның ішінде озық технология саласында зор табысқа жеткен мемлекет. Мұны бүкіл әлем мойындап отыр. Сондықтан шығыстағы көршімізбен ынтымақта болу, достық қарым-қатынас пен өзара сенімнің артықшылықтарын тиімді пайдалану Қазақстан үшін аса маңызды.
– Сіз жақында өткен «Парыз» және «Алтын сапа» сыйлықтарының лауреаттарын марапаттау рәсімінде отандастарымызды тек қана алға қарап, алысты көздейтін мақсатқа ұмтылуға шақырдыңыз. Ескілікке тым бой ұрмау, өсіп-өркендеу жолынан айнымау керектігін атап өттіңіз. Осы арқылы нені меңзедіңіз? Қоғам не нәрсеге мән беруі қажет деп ойлайсыз?
– Күнделікті міндеттерден бөлек, ұзақ мерзімге арналған мақсаттарға ден қоюдың мәні зор. Біз болмашы нәрселерге баса назар аударып, ұсақ-түйекті талқылауға бүкіл күш-қуатымызды сарп етеміз. Одан да сорақысы, әлдекімдердің жалған сөзіне еріп, арамтер боламыз. Мұндай пайдасыз істерге алаңдап, ұлттың стратегиялық бағдарынан жаңылмауға тиіспіз.
Баяғыда ұлы халық болғанбыз деп масаттанып немесе бұрынғы өкпе-реніштерді қоздатып, қызылкеңірдек болып айтысудың қажеті қанша?! Бұлай ескілікке бой ұруға әсте болмайды. Әлбетте, тарих – біздің жалпыұлттық бірегейлігіміздің маңызды бөлігі. Сондықтан мемлекет дәл қазір бұл бағытта жүйелі жұмыс жүргізіп отыр. Атап айтсақ, түрлі тақырыптағы кітаптар көптеп шығарылуда. Жаңа ғылыми мекемелер құрылып, бұрынғы институттар жаңғыртылып жатыр. Жақында сталиндік репрессия құрбандарын ақтау жөнінде ауқымды зерттеу жұмысы аяқталды. Бір сөзбен айтқанда, сан ғасырлық тарихымызды зерттеу, тарихи әділдікті қалпына келтіру біздің негізгі міндетіміздің бірі болып қала береді.
Алайда біздің бұрын кім болғанымыздан қазір кім екеніміз, ең бастысы, болашақта кім болатынымыз әлдеқайда маңызды. Сондықтан қандай қиындықтан өткенімізді бағамдайтын кезде ғана ауызбіршілік танытпай, баянды болашаққа да бірге қадам басуымыз қажет. Біз өткенді аңсаумен өмір сүрмеуіміз керек. Керісінше, келешегімізді кемел етуге ұмтылып, ұлттың ұлылығын нақты іспен дәлелдеуге тиіспіз. Дүниетанымымызға жат мәдениеттерге көзсіз еліктеуден, жалған патриотизмнен, даңғойлық пен дарақылықтан сақтануымыз керек. Халқымыздың бойындағы кемшіліктерге көз жұма қарамай, одан арылуымыз қажет. Мұның бәрі күн сайын құбылған тұрлаусыз заманда өмір сүріп жатқан Қазақстанның келешегі үшін айрықша маңызды.
Сондықтан ұлтымыз өсіп-өркендесін десек, біз жақсыдан үйреніп, жаманнан жирене білуіміз керек. Қоғамда еңбекқорлық пен жасампаздық жоғары бағалануға, білімпаздық пен жаңашылдық салтанат құруға тиіс. Сондай-ақ өмірге деген байсалды және байыпты көзқарас басым болғаны жөн. Ашығын айтайын, өзін «ұлттың қаймағымыз» деп санайтын кейбір зиялы қауым өкілдері осы миссиясын өз деңгейінде атқарып жүрген жоқ. Олар ұлтқа үлгі-өнеге көрсетудің орнына, ұсақ-түйек әңгімелерді қоздатудан, әдеттегідей «біздің халық аса данышпан» деп қайталай беруден немесе қара басының қамын күйттеп, билікке «жағдайымды жасамады» деп өкпе артудан аса алмай отыр. Осылайша, ұлттық идеологияның даму жолында жалғандыққа жол беріледі.
Біз озық ойлы ұлт ретінде халқымызды ыдырататын емес, біріктіретін жолды таңдап, тек қана алға қарауымыз керек. Жалпыұлттық құндылықтар бәрінен жоғары тұруға тиіс. Бұл туралы үнемі айтып жүрмін. Тағы да қайталаймын, еңбекқорлық, білімпаздық, кәсібилік, бірлік, ынтымақ, жанашырлық, іскерлік, бастамашылдық, адалдық, қарапайымдылық және үнемшілдік – нағыз отаншыл, адал азаматқа тән қасиеттер мен құндылықтар. Халқымыздың қуатын арттырып, табысқа жетелейтін осындай қасиеттер мен құндылықтарды жан-жақты дәріптеп, ұрпақ санасына сіңіру арқылы ғана сапалы ұлтқа айнала аламыз.
– Тағы бір мәселені айтпай кетуге болмас. Кейінгі кезде қоғамда зорлық-зомбылық пен қатыгездік белең алып барады. Әйелдер мен балалардың әлімжеттік көргені, соққыға жығылғаны туралы ақпарат күн сайын шығады. Осындай қылмыстардың тамырына балта шауып, біржола тосқауыл қою үшін мемлекет тарапынан не істеліп жатыр?
– Мұндай қылмыстардың алдын алып, жолын кесу үшін менің тапсырмаммен нақты шаралар қабылдануда. Әйелдер мен балаларға жасалған зорлық-зомбылыққа қатысты қылмыстарды тергеумен әйел тергеушілер айналысатын болды. Сондай-ақ ішкі істер органдарында әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғаумен шұғылданатын мамандардың штаты қалпына келтіріліп, олардың құзыреті күшейтілді.
Біз мұнымен шектелген жоқпыз. Былтыр отбасындағы тұрмыстық құқық бұзушылықпен күрес тәсілдерін қайта қарадық. 1 шілдеден бастап полиция жәбірленушінің шағымын емес, қылмыстың анықталуын негізге алып, қылмыстық істі тіркеуге көшті. Яғни мұндай қылмыстарға қатысты іс қозғау үшін зорлық-зомбылықтан жапа шеккен адамның арызы қажет емес. Тұрмыстық зорлық-зомбылық жасағандарға әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік едәуір күшейтілді. Жәбірленуші қайта-қайта қысымға ұшырамауы үшін бұдан былай мұндай іске қатысты тараптарға екінші рет татуласу мүмкіндігі берілмейтін болды.
Сондай-ақ Мәжілістің бір топ депутаты халыққа Жолдауымның аясында тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы күрестің жаңа әрі тиімді шараларын қарастыратын заң жобасын әзірлеп жатыр.
– Өткен жылдың қараша айында ер адамның әйелін өлтіруі қоғамда үлкен дүрбелең туғызды. Осы оқиғадан кейін әлеуметтік желіде әйелдер мен балаларға тұрмыстық зорлық-зомбылық жасағандарға жазаны қатайту туралы бейресми петиция жарияланып, оған өте көп қол жиналды. Алайда «Петициялар туралы» заң биыл сәуір айында ғана күшіне енеді. Сондықтан бұл петиция заңсыз деген сөз шықты. Көпшілік «Жабулы қазан жабулы күйінде қалады» деп алаңдап отыр. Турасын айтыңызшы, Сіз тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жазаны қатайтуды қолдайсыз ба?
– Мен елімізде «заң мен тәртіп» қағидатының орныға түскенін қалаймын. Сондықтан нақты жауап берейін, тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қатысты жазаны қатайтуды толық қолдаймын. Сіз айтқан петиция заң талабына сай келсе де, келмесе де, азаматтардың пікірі міндетті түрде ескеріледі. Оған күмән болмасын.
Сонымен қатар қоғамда озбырлық пен зорлық-зомбылықтың кез келген түріне мүлдем төзбейтін түсінік қалыптаспаса, заңға енгізілген өзгерістерден аса қайыр болмайды. Жұрт зорлық-зомбылық жасағандарға жазаны қатайтуды талап ете тұра, қылмыс әлеміндегі шытырман оқиғаларға таңдай қағып, фильмдердің заңды белден басатын кейіпкерлерін ғана емес, тіпті шынайы өмірдегі кәнігі қылмыскерлердің өзін пір тұтып жатады. Бұл жағдай бір-біріне мүлде кереғар және өте оғаш көрінеді. Солай емес пе?! Біз қоғамды ішінен ірітетін, адамгершілікке жат қылықтарды ақтауды көздейтін кез келген әрекетке және құқықтық нигилизмге тұтас ел болып тосқауыл қоюымыз керек.
Біз заңсыздық пен қатыгездікке бір кісідей, батыл қарсы тұруымыз қажет. Сондай-ақ қоғам нормалар мен ережелердің және жалпы адамзатқа ортақ құндылықтардың аяқасты болуын қатаң айыптап, онымен бірлесе күресуі керек.
– Өзіңізбен бірге жұмыс істейтін азаматтар Сізді өте талапшыл басшы дейді. Кадр саясатында қандай қағидатқа сүйенесіз? Қол астыңыздағы қызметкерлермен қарым-қатынасыңыз қандай?
– Мемлекеттік қызметшілер өзіне жүктелген міндетті мінсіз атқаратын кәсіби маман ғана болмауы керек. Олар әрдайым бастамашыл, нақты ісімен елге пайда әкелетін және өзгерістердің өміршеңдігін халыққа көрсете алатын азамат болуы қажет. Сондай-ақ олар білімді-білікті ғана емес, сөзі мен ісі үйлесетін, тиянақты, тәртіпті және арлы адам болуы шарт. Қарамағымда қызмет істейтін азаматтардың маған емес, Әділетті Қазақстанды құру идеясына адалдығы әлдеқайда маңызды.
Барлық деңгейдегі шенеуніктер мен басшылар қоғамның тамырын тап баса білуге, азаматтардың мұң-мұқтажын тыңдап-түсінуге, соған сәйкес дер кезінде нәтижелі шаралар қабылдауға және дұрыс шешім шығаруға қабілетті болуы керек. Бұл – ең басты талап. Олар «адам мемлекет үшін емес, мемлекет адам үшін» деген қағидатты берік ұстануға тиіс.
– Кадр мәселесін одан әрі жалғастырсақ. Реформалардың нәтижесінде көптеген дарынды жас мемлекеттік қызметте өздерінің қарым-қабілетін көрсетуге мүмкіндік алды. Қазір олар Парламентте, мәслихаттарда, министрліктерде және басқа да мекемелерде жұмыс істеп жүр. Сіз жаңа буын өкілдерін ұдайы қолдап келесіз. Алайда жас басшыларға тәжірибе мен пайым-парасат жетіспейді деген пікір айтылады. Сіз қалай ойлайсыз?
– Мен қазақ елінің жастарына сенемін. Сондықтан олардың атқарушы және заң шығарушы билік тармақтарында қызмет етуіне жол ашатын кешенді шаралар қабылданды. Президенттік жастар кадр резерві жасақталды. Іріктеудің бірнеше сатысынан өткен кәсіби жас мамандар мемлекеттік қызметте басшылық лауазымдарға тағайындала бастады.
Саяси реформалар аясында партиялардың сайлау тізімін жасақтағанда және депутат мандатын бөлгенде әйелдер, жастар және мүмкіндігі шектеулі жандар үшін квота енгізілді. Соның нәтижесінде көптеген отаншыл жас Мәжіліс және мәслихат депутаты атанды. Өкілетті билікте жастардың үні жарқын естіле бастады. Осындай нақты қадамдар билік органдарының құрамын жаңартуға тың серпін берді.
Қазір әлем жыл сайын емес, күн сайын өзгеріп жатыр. Жаңа технологиялар, мамандықтар және салалар пайда болуда. Жұмысты ұйымдастырудың және басқарудың әдіс-тәсілдері қайта қаралуда. Осындай жағдайда жаңа кәсіби дағдыларды меңгеруге және озық білімін тиімді пайдалануға қабілетті жастардың рөлі арта түседі. Ойы ұшқыр жастарымыз болашақты бағамдай алады әрі дәйекті дамуға ұмтылады. Сондықтан оларға парасат-пайым жетіспейді деген пікірмен келісе алмаймын. Бірақ билік құрылымдарына аға буынның тәжірибесі де, жас ұрпақтың жаңа идеялары да керек. Бұл жерде эксперимент жасаудың қажеті жоқ. Кейбір сарапшысымақтар «Президент Тоқаев жүйені тұралатып тастады, ешқандай өзгеріс болған жоқ, ескі кадрлар орнында қалды» деген сыңаржақ пікірін тықпалаудан танбай жүр. Мұның астарында қоғамның шырқын бұзып, мемлекеттілігіміздің іргесін шайқайтын пасық ниет жатыр. Асығыстықтың салдары ауыр болуы мүмкін.
Жас басшыларға көбіне тәжірибе жетіспейді. Менмендігі және өзіне деген сыни көзқарастың әлсіздігі кейде олардың өз қарым-қабілетін жоғары деңгейде көрсетуіне кедергі келтіреді. Соған қарамастан, біз жаңа буыннан шыққан кәсіби мамандарға мүмкіндік беріп келеміз. Бұл саясат алдағы уақытта да жалғасын табады.
– Тұңғыш Президенттің мемуары қоғамда қызу талқыланды. Сіз де ол кітапты оқыған шығарсыз. Көптеген шешім мен оқиғаға тікелей куә болған адам ретінде қандай әсер алдыңыз? Өзіңіздің мемуар жазатын ойыңыз бар ма?
– Бұл кітап тәуелсіз мемлекет құру ісінің жылнамасы ретінде оқырман қызығушылығын туғызады деп ойлаймын. Кезінде бір айтқыш «Мемуарда шындықтың жартысы айтылса да, ол тарихи оқиғалардың ауқымын бағамдауға жеткілікті» деген екен.
Нұрсұлтан Назарбаев – бірнеше дәуірге куә болған тарихи тұлға. Ол өз мансабын комсомол белсендісі ретінде Хрущев заманында бастап, арада алпыс жылдан астам уақыт өткеннен кейін қызметтен кетті. Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болып қалыптасуына қосқан үлесін бәрі біледі. Ол – әділ тарихи бағасын алуға лайық адам.
Мен мемуарларды, публицистикалық шығармаларды, саяси очерктерді әрдайым ыждағатпен оқимын. Ал сұраққа келсек, мен үшін қазіргі кезең мемуар жазып отыратын уақыт емес.
– Жұрттың айтуынша, Сіз кезінде өңір басшыларына Өзіңізді ұшақтан гүлмен қарсы алуға, аста-төк дастарқан жаюға, думандатып концерт, шоу өткізуге тыйым салыпсыз. Сол рас па?
– Президент ретінде алғаш рет ел аралауға шыққанымда, әкімдер салтанатты шаралар ұйымдастыруға, көл-көсір дастарқан жаюға, билбордтар орнатуға тырысты. Қазір мұның бәрі тыйылды. Мен облыстарға жұмыс бабымен ғана барамын. Уақыт өте келе жергілікті жерлерде де осындай жұмыс дағдысы қалыптасатынына сенімдімін. Халықты жинап, қыруар қаржы шығындап, салтанатты шаралар ұйымдастыру біржола тоқтатылады.
– Қасым-Жомарт Кемелұлы, мазмұнды сұхбат бергеніңіз үшін рахмет айтамыз. Жаңа жылда айтулы оқиғалар көп болады деп сенеміз. Сұхбатымыздың соңында тағы бір сұрақ қояйын. 2024 жылды қалай қарсы алдыңыз?
– Жаңа жыл – әрине, күнтізбенің жаңа парағын ашатын маңызды меже. Осы сәтте өткен жылды қорытындылап, келешекке жоспар құру әдетке айналған. Бір жағынан, Жаңа жыл мен үшін қастерлі мереке емес. Оның үстіне, өзіміздің төл жаңа жылымыз – Әз Наурызды естен шығармаған жөн. Бұл мейрам – тіршілікті түлете келетін нағыз табиғи жыл басы.
Наурыз – жаңару мен жаңғырудың символы. Сондықтан төл мерекеміздің мазмұнын байытып, оны барынша ерекшелеп, жаңаша атап өтуіміз керек. Бұл қадам қоғамды ұйыстырып, ұлттық бірегейлігімізді айшықтап, ел бірлігін нығайта түсуге ықпал етеді деп сенемін.
Сөз соңында барша халқымызға бақ-береке тілеймін! Ең бастысы, еліміз аман, жұртымыз тыныш болсын! Қастерлі Қазақстанымыз өсіп-өркендей берсін!
Әңгімелескен –
Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ
Дархан ЖАЗЫКБАЙ Председатель агентство РК по делам государственной службы В ЦЕНТРЕ ВНИМАНИЯ - НЕДОПУЩЕНИЕ КОРРУПЦИИ НА ГОСУДАРСТВЕННОЙ СЛУЖБЕ
Важным шагом в предупреждении коррупции является совершенствование эффективной системы государственной службы. Агентством по делам государственной службы принимается ряд комплексных мер в этом направлении.
В послании народу Казахстана «Справедливое государство. Единая нация. Благополучное общество» Глава государства поставил задачу комплексной перезагрузки системы государственного управления. Реализация этой задачи требует формирования сервисного государственного аппарата на принципах справедливости, честности, открытости и человекоцентричности, а также укрепления доверия граждан к государственным институтам, обеспечения гармоничного функционирования государственного аппарата в интересах общества.
Наши усилия направлены на формирование новой эффективной организации работы государственного аппарата с учетом достижений мировой практики и положительных аспектов карьерной и позиционной моделей государственной службы. Если говорить конкретнее, в соответствии с карьерной моделью внедрена открытая система отбора и молодые государственные служащие, начиная свою карьеру с низших должностей, имеют возможности продвижения и карьерного роста по принципу меритократии. Согласно позиционной модели внедрены механизмы привлечения профессионалов из частного сектора.
Создание прозрачной и справедливой системы отбора кадров на государственную службу является основным шагом в предотвращении рисков коррупции. Для обеспечения максимальной прозрачности Агентство модернизирует автоматизированную систему «e-Qyzmet». Разработан новый алгоритм отбора на государственную службу, пересмотрен формат конкурсной процедуры. В век цифровых технологий процедура конкурса позволяет кандидатам участвовать в ней из любой точки мира и в любое время на всех этапах, за исключением собеседований, проводимых в заранее установленное время. Во избежание влияния «человеческого фактора» и рисков коррупции на этапах отбора каждому претенденту присваивается специальный ID-номер, все личные идентифицирующие данные становятся анонимными. Кроме того, система прокторинга контролирует действия кандидатов во время теста. По итогам конкурса система определяет кандидатов, набравших наибольшее количество баллов. Очевидно, что новая система отбора разрушает сложившийся стереотип о невозможности поступить на государственную службу без поддержки третьих лиц.
В качестве одного из эффективных инструментов по противодействию коррупции в мировой практике широко применяется институт ротации. Ротация позволяет в полной мере эффективно использовать профессиональные навыки и управленческий опыт специалистов, вместе с тем и снижать коррупционные риски.
До сегодняшнего дня одной из острых проблем, препятствующих ротации, была ограниченная возможность предоставления соответствующего служебного жилья. Теперь, согласно внесенным по инициативе Агентства в действующее законодательство изменениям, ротируемым специалистам предусмотрена выплата денежной компенсации для аренды жилья. Данная мера позволяет обеспечить беспрепятственную ротацию госслужащих. А отказ от практики длительного пребывания на одной должности снижает коррупционные риски.
В качестве основного инструмента противодействия коррупции в системе государственной службы используется Этический кодекс, устанавливающий этические стандарты для государственных служащих.
В 2022 году была принята новая редакция Этического кодекса государственных служащих. В Кодексе определены: справедливость, открытость, честность, непредвзятость при выполнении своих обязанностей в интересах граждан и общества основными этическими принципами государственной службы. Это предполагает, что государственные служащие должны быть готовы работать с населением, обеспечивать прозрачность своей деятельности, предоставлять качественные услуги в соответствии с потребностями народа, избегать волокиты при рассмотрении обращений граждан.
Одной из мер, направленных на профилактику коррупции и нарушений норм служебной этики, дисциплинарных проступков, дискредитирующих государственную службу, выступает деятельность Советов по этике, созданных во всех регионах страны. В число их неотъемлемых задач входит превенция коррупции путем анализа рисков и рассмотрение результатов работы госорганов по предупреждению нарушений антикоррупционного законодательства. В вопросах всестороннего разъяснения госслужащим предъявляемых к ним норм и требований задействован институт Уполномоченного по этике. С начала текущего года, к примеру, ими было оказана более чем 17 тысяч консультаций.
В последние годы была усилена ответственность в отношении руководителей государственных органов, организаций и субъектов квазигосударственного сектора за коррупционные правонарушения их подчиненных.
В текущем году в целях усиления этой нормы были внесены дополнения и поправки в действующее законодательство. В случае выявления коррупционного преступления со стороны подчиненных или совершения подчинённым коррупционного преступления с причинением крупного и особо крупного ущерба, ответственность политического служащего подлежит обязательному рассмотрению. Более того политические госслужащие несут ответственность в случае выявления фактов совершения коррупционного преступления бывшими его прямыми подчиненными в период его руководства.
Эффективным методом предотвращения коррупции является дальнейшее развитие системы оказания электронных госуслуг. Согласно глобальному рейтингу ООН по уровню развития электронного правительства Казахстан занимает 28 место. В электронном формате оказывается 93% всех госуслуг. Это во многом обеспечивает исключение человеческого фактора.
В рамках совершенствования процессов контроля качества госуслуг внедрена практика восстановления законности на основе проактивного мониторинга. В текущем году в результате проведенной работы выявлено порядка шестисот случаев необоснованного отказа, предоставления неполных услуг в регионах. Тем самым были восстановлены права услугополучателей.
Агентство с целью усовершенствования сферы готовит пакет поправок для внесения изменений в закон «О государственных услугах». Рассматривается переход на «безотказные процедуры» при оказании госуслуг и формирование системы незамедлительного восстановления прав услугополучателей.
Кроме того, были разработаны рекомендации касательно учетов сроков, внедрения международно-правовых институтов, а также принципов клиентоориентированности, композитности, проактивности, экстерриториальности, доверия к поставщику услуг и личной ответственности.
На основании анализа нормативной правовой базы, регулирующей предоставление государственных услуг, были даны 470 рекомендаций соответствующим государственным органам по устранению выявленных недостатков.
Агентство придерживается позиции, что при оказании государственных услуг не должно быть никаких тайн, все должно быть максимально прозрачным.
Никто не станет отрицать, что распространение бюрократии несет серьезные риски для эффективного функционирования государственного аппарата, создает условия для распространения коррупции.
Согласно Указу Главы государства «О мерах по дебюрократизации деятельности государственного аппарата» Агентством на основе мониторинга и анализа представлены 373 рекомендаций по дебюрократизации деятельности госаппарата. Предложения касаются формирования сервисного государственного аппарата и исключения излишних бюрократических барьеров. Ожидается, что все это обеспечит прозрачность и эффективность оказания госуслуг населению, а также поможет предотвратить различные противоправные действия.
В настоящее время крайне важно создать условия для формирования нетерпимости к коррупции, каждый должен осознать, что коррупционные преступления противоречат принципам справедливости в обществе.
Выступая на заседании Национального Курултая в Туркестане, Глава государства отметил: «Главное – изменить сознание представителей государственного аппарата. Они должны приходить на работу с полной решимостью служить народу и стране, а не для получения ложного авторитета среди своих родственников и в обществе. В этом заключается идея «Адал азамат»».
Очевидно, что приоритет интересов общества над своими личными делают честь человеку. Когда в общественном сознании человечность и совесть станут самыми высокими идеалами, когда интересы общества будут превалировать над личными, только тогда человек способен достичь высокого уровня гражданского сознания. Для этого необходимо с самого раннего возраста формировать и укреплять духовные ценности граждан. Это достигается путем воспитания и образования человека. Люди, для которых честность является их неотъемлемой сущностью, мерой человечности, способны принести большую пользу государству и обществу. Становление ответственного гражданина - «Адал азамат» начинается с глубокого осознания своей ответственности перед обществом и государством.
В настоящее время перед Агентством поставлена задача по формированию профессиональных и личностных качеств госслужащих в соответствии с идеалами «Адал азамат». Что это значит? Каждый государственный служащий должен сознательно изменить свое мышление, менять стиль и методы работы, придать новый импульс своей деятельности. Не допускать проявлений коррупции, бюрократизма, формализма, имитации бурной деятельности, популизма на государственной службе. Государственные служащие, в первую очередь, должны уметь ставить общественные и национальные интересы превыше личных карьерных амбиций. Формирование требований для развития этих качеств является одним из приоритетных направлений работы Агентства.
Опыт стран с низким уровнем коррупции показывает, что наиболее эффективной мерой по ее предотвращению является формирование антикоррупционной культуры. Коррупция – это зона ответственности всего общества. Для этого необходимо проводить комплексную идеологическую работу по изменению мышления государственных служащих, соответственно менять отношение самого общества к этим явлениям.
Деятельность Агентства в вопросах профилактики коррупции нацелена на создание системных условий и механизмов для предотвращения причин ее появления. В центре внимания - недопущение проявлений коррупции и коррупционных рисков на государственной службе. Работа в этом направлении будет продолжена.
Дархан ЖАЗЫҚБАЙ ҚР Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің төрағасы ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ЖОЛ БЕРМЕУ – БАСТЫ НАЗАРДА
Сыбайлас жемқорлықтың алдын алудағы маңызды қадам – мемлекеттік аппараттың жұмысын оңтайлы әрі тиімді ұйымдастыру. Мемлекеттік қызмет істері агенттігімен бұл бағытта бірқатар кешенді жұмыстар атқарылуда.
Мемлекет басшысының «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты Қазақстан халқына жолдауында мемлекеттік басқару ісін қайта жаңғырту жаңа кезеңдегі басым бағыт ретінде белгіленген. Мұны іске асыру халыққа әділ, адал, ашық қызмет көрсететін, адамға бағдарланған сервистік сипаттағы мемлекеттік аппарат қалыптастыруды көздейді.
Осыған орай, әлемдік тәжірибедегі жетістіктер мен мемлекеттік қызметтің мансаптық және позициялық модельдерінің ұтымды элементтері ескеріліп, елімізде мемлекеттік аппараттың жұмысын тиімді ұйымдастыру жаңаша сипатта өріс алуда. Нақтырақ айтсақ, мансаптық модельге сәйкес, іріктеудің ашық жүйесін қамтамасыз ете отырып, жас мемлекеттік қызметшіге төменгі лауазымдардан бастау арқылы меритократия қағидаты бойынша өсу мүмкіндігі, ал позициялық модельге сай жеке сектордан кәсіби мамандарды тарту тетіктері енгізіліп отыр.
Кадрларды іріктеудің ашық, әділ жүйесін қалыптастыру сыбайлас жемқорлық тәуекелдерінің алдын алудағы басты қадам. Осы орайда агенттікпен мемлекеттік қызметтің барынша ашықтығын қамтамасыз ету үшін «Е-қызмет» жүйесін жаңғырту жүргізілуде. Мемлекеттік қызметке жаңа іріктеу алгоритмі әзірленіп, конкурстық рәсімді өткізу форматы қайта қаралды. Конкурстың жетілдірілген тәртібі үміткерлерге алдын ала белгіленген уақытта өтетін әңгімелесуден басқа барлық кезеңдерде әлемнің кез келген нүктесінен және кез келген уақытта конкурсқа қатысуға мүмкіндік береді. «Адами фактордың» ықпалын және сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін болдырмау үшін іріктеу кезеңдерінен өту кезінде үміткерлер туралы ақпарат толығымен жасырылып, оларға ID-нөмір беру көзделген. Бұған қоса прокторинг жүйесі үміткерлердің тестілеу кезіндегі жасаған іс-әрекеттерін қадағалайды. Конкурс қорытындысы бойынша ең көп ұпай жинаған үміткер жеңімпаз ретінде жүйемен анықталады. Мұның мемлекеттік қызметке тамыр-таныс арқылы орналасу туралы стереотипке тосқауыл қояры анық.
Әлемдік тәжірибеде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарға тосқауыл ретінде ротациялау институты кеңінен қолданылады. Қызметшілерді ротациялау олардың кәсіби әлеуеті мен басқару тәжірибесін тиімді пайдалануды жүзеге асырып, сыбайлас жемқорлықтың орын алу тәуекелдерін азайтады.
Бұған дейін тиісті қызметтік баспаналармен қамтамасыз етуге мүмкіндіктің шектеулігі ротациялауды тежейтін өзекті мәселелердің бірі болған еді. Агенттік бастамасымен заңнамаға енгізілген өзгерістерге сәйкес, енді басқа елді мекенге ротацияланған қызметшілерге тұрғын үйді жалдау үшін ротациялық төлемдер төленеді. Бұл шара мемлекеттік қызметшілерді ротациялауды кедергісіз жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ал бір орнында ұзақ отыру факторын болдырмау сыбайлас жемқорлықтың орын алу тәуекелін азайтады.
Мемлекеттік қызмет жүйесінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың басты құралы ретінде мемлекеттік қызметшілер үшін этикалық стандарттарды белгілейтін Әдеп кодексі қолданылады.
2022 жылы мемлекеттік қызметшілердің Әдеп кодексі жаңа редакцияда қабылданды. Онда ашықтық, әділдік, адалдық, сыпайылық, адал ниеттілік, және адамға бағдарлану – мемлекеттік қызметтің негізгі әдептік қағидаттары ретінде белгіленді. Осылайша, қызметшілер жұртшылықпен жұмыс істеуге дайын екенін көрсетіп, өз қызметінің ашықтығын қамтамасыз етуі, халықтың сұранысына сай қызмет көрсетуі және азаматтардың өтініштерін қарау кезінде әуре-сарсаңға жол бермеуі тиіс.
Еліміздің барлық өңірлерінде сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға және қызметтік әдеп нормаларын бұзушылықтардың, мемлекеттік қызметке кір келтіретін тәртіптік теріс қылықтардың профилактикасына бағытталған іс-шаралар әзірлеуді көздейтін Әдеп кеңестері жұмыс атқарады. Олардың басты міндеттерінің қатарында сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін талдау және мемлекеттік органдардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл заңнамасын бұзу профилактикасы бойынша жұмыс қорытындыларын қарау, сыбайлас жемқорлықтың алдын алу нысандары мен әдістерін жетілдіру мәселелері бойынша ұсынымдар әзірлеу арқылы сыбайлас жемқорлықты ескерту мен оның алдын алу кіреді. Бұл бағытта, Әдеп жөніндегі уәкілдер тарапынан жан-жақты түсіндірме жұмыстары жүргізіліп, жыл басынан 17 мыңнан астам азамат пен қызметшіге консультативтік көмек көрсетілді.
Мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы қолданыстағы заңнамаларға сәйкес мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің басшыларына қоластындағы қызметшілердің сыбайлас жемқорлық қылмыстарын жасағаны үшін жауаптылық қарастырылған.
Ағымдағы жылы осы мәселені күшейту мақсатында заңнамаға толықтырулар енгізілді. Енді қоластындағы қызметшісі бірнеше рет немесе ірі және аса ірі мөлшерде сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаса, саяси мемлекеттік қызметшінің тәртіптік жауапкершілігі міндетті түрде қаралатын болады.
Сонымен қатар, саяси мемлекеттік қызметші бұрынғы жұмыс орны бойынша қызметі кезеңінде өзіне тікелей бағынысты қызметшінің сыбайлас жемқорлық қылмысы үшін отставкаға кету жауапкершілігінен босатылмайды.
Электрондық мемлекеттік қызметтерді дамыту сыбайлас жемқорлықты болдырмаудың тиімді тетіктерінің бірі. БҰҰ-ның электрондық үкіметті дамытудың жаһандық рейтингінде Қазақстан
28-орынға көтерілді. Бүгінде мемлекеттік қызметтердің 93%-ы электронды түрде көрсетілуде. Бұл адам факторының орын алмауына үлкен септігін тигізуде.
Мемлекеттік қызмет көрсету сапасына бақылауды жетілдіру аясында проактивті мониторинг жасау арқылы құқық бұзушылық орын алған жағдайда заңдылықты орнату тәжірибесі басталды. Жүргізілген мониторинг өңірлерде алты жүзге тарта негізсіз бас тарту және толық жауап жолдамау фактілерін анықтап, қызмет алушылардың құқығы қорғалды.
Мемлекеттік қызметтер көрсету саласын одан әрі жетілдіру аясында Агенттікпен «Мемлекеттік қызметтер туралы» Заңға енгізілетін түзетулер әзірленуде. Соған сәйкес, мемлекеттік қызмет көрсету барысында «бас тартусыз рәсімдерге» көшу, көрсетілетін қызметті алушылардың құқықтарын дереу қалпына келтіру жүйесін қалыптастыру қарастырылуда.
Сондай-ақ мерзімдерді есептеу, халықаралық-құқықтық қатынастар институттарын енгізу, клиентке бағдарлану, проактивтік, композиттік, эксаумақтық, көрсетілетін қызметті берушіге сенім және оның дербес жауапкершілігі қағидаттарын енгізу жөнінде ұсыныстар әзірленді.
Мемлекеттік қызмет көрсетуді реттеп отырған нормативті құқықтық базаларды талдау нәтижесі бойынша Агенттікпен тиісті мемлекеттік органдарға анықталған кемшіліктерді жоюға қатысты 470 ұсыныс енгізілді.
Агенттік мемлекеттік қызмет көрсетуде ешқандай құпия болмауы тиіс және ол толықтай ашық болуы керек деген айқын ұстанымда.
Мемлекеттік аппарат қызметінде бюрократияның орын алуы оның тиімділігін төмендетіп, сыбайлас жемқорлық тәуекелін тудыруы мүмкін екендігін ешкім жоққа шығармайды.
Президенттің мемлекеттік аппараттың қызметін бюрократиядан арылту жөніндегі шаралар туралы Жарлығына сәйкес Агенттікпен жүргізілген мониторинг және талдау нәтижелері бойынша бюрократиялық кедергілерді жоюға қатысты 373 ұсыныс әзірленді.
Бұл ұсыныстар сервистік мемлекеттік аппаратты қалыптастыруға және артық бюрократиялық кедергілерді жоюға қатысты болып отыр. Мұның барлығы көрсетілетін мемлекеттік қызметтің жұртшылық үшін ашықтығы мен тиімділігін қамтамасыз етіп, заңға қайшы түрлі әрекеттердің орын алмауына септігін тигізеді деп күтілуде.
Жемқорлыққа жаппай төзімсіздікті қалыптастыру және оның қоғамдағы әділдік принциптеріне қайшы әрекет екендігін әр адамның саналы түрде сезінуі, түсінуі маңызды.
Мемлекет басшысы Түркістанда өткен Ұлттық құрылтайда «Ең бастысы, біз мемлекеттік аппарат өкілдерінің сана-сезімін өзгертуге баса мән беруіміз қажет. Олар туған-туыстарының арасында не болмаса қоғамда абырой-беделге ие болуды емес, ең алдымен, халыққа, елге адал қызмет етуді мақсат тұтуға тиіс. «Адал азамат» дегеніміз – осы» деп атап өтті.
Жеке бастың қамынан көрі елдік мүддені биік қою адамды абырой биігіне көтерері анық. Қоғамдық санада адамшылық қасиеттер мен ар-ұждан жоғарғы идеалдарға айналғанда ғана әр адам өз басының пайдасын емес, елдің қамын ойлайтын азаматтық сана деңгейіне көтеріледі. Ол үшін рухани-адамшылық құндылықтарды адамның бойына сіңіру мен тұрақтандыруды ерте жастан бастау қажет. Мұны тәрбие, білім беру үрдісімен бірге жүргізу керек. Адалдықты адамшылықтың өлшемі ретінде бойына сіңірген адамдардың мемлекет пен қоғамға тигізер пайдасы қашанда зор. «Адал азамат» болу әр адамның өзі өмір сүріп отырған мемлекет пен қоғам алдындағы жауапкершілігін терең сезінуінен басталады.
Бүгінде Агенттік алдында мемлекеттік қызметшілердің «Адал азамат» идеалдарына сай келетін кәсіби және тұлғалық қасиеттерін үнемі ілгерілету міндеті тұр. Бұл нені білдіреді? Әрбір мемлекеттік қызметші сыбайлас жемқорлық көріністеріне, мемлекеттік қызметке кір келтіретін бюрократияға, көзбояушылық формализмге, жұмыстың имитациялық сипатына және қызметтің жасанды декларативті элементтеріне жол бермей, жұмыс тәсілін өзгертіп, жаңаша серпінге қадам жасауы керек. Ең бастысы қоғам мүддесін өз мүддесінен жоғары қоя алатын тұлғалық қасиетке ие болуы тиіс. Осы талаптарды енгізу тетіктерін қалыптастыру Агенттік жұмысының басым бағыттарының бірі.
Жемқорлық деңгейі төмен елдердің тәжірибесі бұл дерттің алдын алудағы ең басты және стратегиялық тұрғыда ең пәрменді шара – қоғамда жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру екенін көрсетіп отыр. Жемқорлық – бұл тұтас қоғам болып күресетін дерт. Бұл жалпы азаматтарымыздың, әсіресе мемлекеттік қызметшілердің саналы өзгеруі бағытында жүргізілетін кешенді идеологиялық жұмысты қамтиды.
Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу шараларына қатысты бүгінде Агенттікпен жасалып жатқан жұмыстар сыбайлас жемқорлықтың орын алуына мүмкіндік тудыратын түрлі кедергілерді жоюмен, оның себептерінің алдын алумен байланысты болып отыр. Жемқорлыққа жол бермеу басты назарда. Бұл жұмыс тұрақты түрде жалғасын табатын болады.
Мәңгі сені жазбаған сүрінуге...
ХХІ ғасыр еліміз үшін цифрлық демудың үдерісіне ілесу және соның кейбір тұстарымен күресу заманы болғаны жасырын емес. Цифрландырудың арқасында тұрмыс-тіршілігімізге қажетті дүниенің барлығы қолжетімді бола түсті. Сонымен қатар, ақпараттық технологияның дамуы белгілі деңгейде қоғамға зиянын тигізуде. Бүгінде ұялы телефонға телмірген балалардың саны күн санап артып, мамандар бұның бала денсаулығы мен психикасына кері әсер ететінін айтып, дабыл қағуда. Бұдан бөлек цифрландырудың зардабын жастар мен жасөспірімдер де тартып отыр. Айтпағымыз, бүгінгі қоғамның дертіне айналып, қаншама шаңырақты шайқалтқан, қаншама азаматтың өмірін қиған, қаншама тағдырды астаң-кестең еткен – құмар ойындар мәселесі.
Бұл тақырып газет бетінде бірінші рет көтеріліп жатқан жоқ. Қазіргі таңда жастардың санасын улаған букмекерлік кеңселер мен онлайн казинолар интернет желісінде жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай қаулап, жарнамасы жер жарып тұр.
Шыны керек, бүгінде елімізде білек сыбанып, лудоманиямен күресіп жатқан мекеме жоқ. Ауданымызда жастармен жұмыс жасайтын құзіретті органдар да осы мәселеден бейхабар. Салдарынан құмар ойындардың шырмауына ілініп жатқандардың саны күн санап артып келеді. Оны мына жан түршіктірер фактілерден байқай аламыз. Қазақстандағы букмекерлер мен казинолардың жылдық қаржылық айналымы 2020 жылы 89 млрд теңгені құраған. 2022 жылы 500 млрд теңге. Ал биылғы жылдың бірінші жартыжылдығында казинолар мен букмекерлік кеңселердің қаржылық айналымы 1 трлн теңгеге жеткен. Яғни, 1 күндік қаржылық айналымы 3,5 млрд теңге. Бұл жаға ұстатарлық ақпаратты белгілі блогер, ҚР Парламент Мәжілісінің депутаты Дәулет Мұқаев жариялады. Сөзіне сүйенсек, елімізде ажырасқан 10 жұптың 7-еуі лудоманияның салдары. Мәжілісменнің статистикалық мәліметі шындыққа жанасады. Себебі, қазақстандық қоғамдық даму институтының отбасы институтын зерттеу орталығының басшысы Жұлдыз Батталова ажырасуға себеп болатын басты фактор – алкоголизм мен нашақорлық, отбасындағы зорлық-зомбылық, көзге шөп салу мен құмар ойындарға тәуелділік екенін алға тартады. Демек, құмар ойын – отбасындағы, қоғамдағы, өмірдегі барлық жамандықтың бастауы. Ал осыны жастар мен жасөспірімдер арасында түсіндіру бүгінгі таңда аса маңызды. Себебі, елімізде құмар ойындарының құлына айналғандар саны жылдан жылға артып келеді. Соңғы жылдары бұқаралық ақпарат құралдарында құмар ойындарының құрбандары 350 мыңға жеткені туралы ақпарат тараған. Бірақ Денсаулық сақтау министрлігі олардың тек 8-ін ғана ресми мәлімдеген. Мамандар бүгінде құмардың қызығына кіргендер көрсеткіші әлдеқайда жоғары екенін айтады. Бұған не себеп? Бірінші себеп, құмар ойындардың жарнамасы мемлекет тарапынан бақыланбайды. Қоғамдық орындарда, автокөліктерде, әлеуметтік желілер мен сайттарда букмекерлік кеңселер мен казинолардың жарнамасынан көз сүрінеді. Жарты жылда қаржы айналымы 1 трлн теңгеден асатын бұл бизнес түрі жарнамаға қомақты қаражат жұмсайтыны айдан анық. Бірақ, ұлт болашағы ақшадан қымбат екенін бір сәт естен шығармағанымыз абзал.
Құмар ойындардың таралуының тағы бір себебі – қолжетімділігі. Елімізде Қонаев пен Шучинск қалаларының аумағында ғана құмар ойындарға рұқсат етіліп, барлық букмекерлік кеңселер жабылды. Бірақ ғаламтордағы онлайн құмар ойындарды шектеуге ешкім бас қатырмады. Оған тіркелу және ақша салып, бақ сынау тіпті оңай. Соның салдарынан мектеп оқушылары да құмар ойынның құрбаны болуда. Мәліметтерге сүйенсек, Қазақстандағы 700 мың оқушы онлайн букмекерлік кеңсе мен онлайн автоматтарына кемінде бір рет бәс тіккен. Енді елестетіңіз, 700 мың оқушының кемінде 20 пайызы ұтысқа кенеліп, азды-көпті қаражатқа ие болды. 150 мың бала құмар ойынның құрбанына айналады. 150 мың отбасы зардап шегеді. Суицид, қылмыс жасау мен басқа қайғылы оқиғалар жайын айтпасақ та белгілі.
Бұл қоғамдық дертпен күресуде төртінші билік өкілдерінің қауқары жетпесі анық. Лудомания мәселесі айтылып та, жазылып та жатыр. Тіпті, халық қалаулылары да бұл тақырыпты бірнеше рет көтеріп, дабыл қақты. Бірақ үкімет тарапынан нақты әрекет жоқ. Мәжілістің VII шақырылым депутаттары Ләззат Рамазанова мен Екатерина Смышляева Денсаулық сақтау министрлігінің құмар ойындарға тәуелді науқастарды мәжбүрлеп емдеуді енгізу бойынша ешқандай шара қолданбайтынын айтып, сынға алған еді. «Елімізде құмар ойынына кіргендердің орташа қарызы 10 миллион теңгеден басталады. Ал 10 ерлі-зайыптылардың 7-еуі құмар ойындарының кесірінен ажырасады. Одан бөлек, қылмыстық құқық бұзушылықтар мен өз-өзіне қол жұмсау жағдайлары, қарызға батқандарды жиі физикалық зорлықпен қорқыту әрекеттері орын алуда. Ал Денсаулық сақтау министрлігі тәуелді науқастарды мәжбүрлеп емдеуді енгізу бойынша ешқандай шара қолданбай отыр. 350 мыңға жуық қазақстандық қазірдің өзінде құмар ойынының құлына айналған. Олардың көпшілігі жасөспірімдер. Сонда да заңнамада букмекерлік кеңселердің қызметін жарнамалауға тікелей тыйым салынбаған. Сондықтан мұндай компаниялар өздерін кез келген жерде оңай насихаттап жүр», – деген еді халық қалаулылары. Депутаттардың жанайқайына министрліктер бас изейді де қояды. Нақты шара әлі күнге қабылданған жоқ.
Адам ерте ме, кеш пе ақыл тоқтатып, өткен іске өкінетіні анық. Бірақ тығырықтан шығар жол таппай, әдетіне қайта басуы да ғажап емес. Себебі, бәрі қол жетімді, көмек қолын созар ешкім жоқ. Осыған орай, «Құмар ойынға тәуелділікті емдеу» кітабынан тәуелділіктен арылуға арналған 7 кеңесті назарларыңызға ұсынып отырмыз.
Бірінші – мәселені түсіну. Сіз түсінбеген нәрсені жөндей алмайсыз. Құмар ойындарын өміріңізден алып тастау үшін құмар ойынында проблемаңыз бар екенін мойындауыңыз керек. Өзіңізді және басқаларды алдамаңыз. Құмар ойыны белгілерінің бұзыла бастағанын көргенде өзіңізге адал болыңыз немесе жақын адамыңызды жақсы түсіну үшін құмар ойын туралы пікірін сұраңыз. Бас тарта бергенше, құмар ойындардың өміріңізге кері әсерін көре бастаңыз.
Екінші – басқаларға өзіңіздің шешіміңіз туралы айтыңыз. Мәселені түсінгенде өзіңіз сенім артатын жандарға шешіміңіз туралы айтыңыз. Қайда баратыныңызды, не істейтініңізді жеткізіңіз. Құмар ойындарының құпиялығы туралы қажеттілікті сезініңіз. Жасырын түрде ойнап, жақындарыңызды жарқын жеңісіңізбен таңғалдырамын деп өтірік айтуыңыз мүмкін. Құмар ойынына деген тәуелділікті кейде «жасырын ауру» деп те атайды. Өйткені оның есірткіге немесе алкогольге деген тәуелділік сияқты физикалық белгілер болмайды. Егер жақындарыңыз алаңдаушылық білдірсе, олардың сөзіне құлақ асыңыз. Көмек сұрау – әлсіздіктің белгісі емес. Құмар ойынына тәуелділікті жеңудің ең үлкен қадамы – сізде проблема бар екенін түсіну. Бұған жету үшін үлкен күш пен батылдық қажет. Әсіресе, егер сіз көп ақша жоғалтсаңыз және жақындарыңызбен ара қатынасыңыз бұзылған болса, үміт үзбеңіз және жалғыз жүруге тырыспаңыз. Көптеген адамдар сіз сияқты болған. Олар бұл жаман әдетінен бас тартып, өмірін қалпына келтірді. Сіздің де қолыңыздан келеді.
Үшінші – азғырулардан аулақ болыңыз. Құмар ойын – бұл азғыру. Бірақ құмарлыққа тәуелділік ретінде қарау маңызды. Себебі ол сізге тәуелділікті қалпына келтіру және рецидивтің алдын алу дағдыларын қолдануға мүмкіндік береді. Емделіп жатқан адам үшін құмар ойындарына байланысты жандардан, орындардан және іс-әрекеттерден аулақ болу – сәтсіздікке жол бермеуге көмектеседі. Бұл триггерлерге жоламағаннан құмар ойындарды ынталандыратын ойлар мен сезімдерден аулақ бола аласыз. Сонымен қатар, күнделікті жүретін жолыңызда құмар ойынына деген құмарлығыңызды арттыратын букмекерлік кеңселер, казинолар болса, басқа жолмен жүріңіз. Егер спорттық ойындарды көру оған бәс тігуге әкелсе, басқа контентті көріңіз. Ыңғайсыз болып көрінуі мүмкін. Бірақ ішкілікке құмар адамдарға барға кірмеуі керек сияқты сіз де триггерлерді анықтап, олардан бойыңызды аулақ салыңыз. Құмар ойындарға азғыратын жолдан аулақ болыңыз, оның орнына сүйікті адамыңызбен жұмыс жасаңыз. Ең бастысы – қателіктерден сабақ алып, қайта қалпына келу жолындағы жұмысыңызды жалғастырыңыз.
Төртінші – құмар ойындарды кейінге қалдыру. Құмарлық күшті және сіз олардың ортасында болсаңыз, бұл мәңгілікке созылатын сияқты. Бірақ бұлай болмайды. Барлық құмарлықтың басы, ортасы және соңы бар. Егер сіз құмар ойындардан бас тарта алсаңыз, қалыпқа келу ықтималдылығы да жоғары. Бұл мәселені шешудің тамаша тәсілі – құмарлыққа назар аударуыңыз. Яғни осы кезде қандай сезімде болдыңыз, не ойладыңыз, ол қанша уақытқа созылды. Осыларды назарыңызға алыңыз. Осылайша оны бақылауға алып, өзіңізді ұстай бастайсыз. Жағдай туралы түсінік қалыптастырғаннан кейін, одан алыстататын ойлар мен әрекеттердің жиынтығын жасаңыз.
Бесінші – құмар ойынның баламасын табыңыз. Триггерлерден аулақ болу және құмарлық кезінде алаңдаушылық – жаман әдетпен күресудің тамаша әдістері. Жағдайыңызды жақсарту үшін сізге құмар ойынға балама табу керек. Сол арқылы зейініңізді жақсы дүниеге аударасыз. Құмар ойындарына деген тәуелділікті мына дүниелермен алмастырыңыз:
– Дене белсенділігі (күніне 10 мың қадам жүру, серуендеу, ауыр атлетика, командалық спорт немесе құлшылық);
– Ойын ойнамайтын достарыңызбен және отбасыңызбен көбірек уақыт өткізіңіз;
– Ауруханаға немесе жетімдер үйіне барыңыз. Бұл сізге өмірдің мәнін, қадірін түсінуге үлкен жәрдем береді;
– Құмар ойынның орнын басатын жаңа хобби іздеңіз (кітап оқу, тіл үйрену, аз-аздан үздіксіз жасалатын амалдар жасаңыз);
– Саяхаттау. Құмар ойыннан бас тартуға болатын, қосымша ақшамен зерттеуге болатын қызықты және пайдалы баламалар туралы ойланыңыз.
Алтыншы – салдары туралы ойланыңыз. Көп күнəлі, ұятты істерді доғару керек. Оларды тоқтатпай құмар ойынға деген тəуелділікті тоқтатпайсыз. Ұят пен күнә – тәуелділіктен арылатын кез келген адам үшін күшті сезім. Болашақта оған жол бермеу үшін өткен құмар ойынның салдары туралы ойлану қажет. Жақындарыңызға тудырған эмоционалды азап жайлы, отбасыңыздағы қаржылық қиындықтары жайлы, тәуелділікті басқалардан жасыру үшін айтқан кез келген өтіріктеріңіз жайлы ойланыңыз. Бұрынғы әрекеттеріңізді қайталамауға тырысыңыз және оны болашақта құмар ойындарды болдырмау мақсатында мотивация үшін ғана қолданыңыз.
Жетінші – жағымсыз сезімдерден арылуды үйреніңіз. Жалғыздықта немесе жалыққанда, жұмыстағы стрестен кейін не жұбайыңызбен сөзге келгенде құмар ойнайсыз ба? Құмар ойын – бұл жағымсыз эмоцияларды тыныштандырудың, босаңсудың тәсілі. Бірақ көңіл-күйді басқарудың және шаршауды жеңілдетудің тиімді әдістері бар. Мысалы, релаксация әдістерін қолданса болады. Релаксация – бұл бір нәрсеге деген күшті ұмтылыс немесе импульс. Сізге дәл сол кезде оларды анықтау қиын болуы мүмкін. Құмар ойындарды тоқтатқанға дейін бұл ұмтылыстарды байқамай қалуыңыз мүмкін.
Иә, қалай десек те, құмар ойынның құрығынан арылу әр адамның өз қолында. Өмірде шалыс басып, қателік жасау – заңдылық. Тек содан сабақ алу – екінің бірінің қолынан келе бермейтін қайырлы іс. Осындайда ақиық ақын Мұқағали Мақатаевтың өлеңі еріксіз ойға аралады.
...Өкінбе, өкпелеме, бүгініңе,
Өмір, өмір!
Болмайды түңілуге,
Мәңгі сені жазбаған сүрінуге,
Қайта тұрып, қақың бар жүгіруге.
С.НҰРАДИН.
Соңғы жаңалықтар
«ТАЗА ҚАЗАҚСТАН»: ШАРАДАН АУДАН…
Қалпына келтіру жұмыстарын өзім…
Жазушы мерейтойына арналды
«ДАНЬ ТРАДИЦИЯМ И ВОСПИТАНИЕ…
С Днем Единства народа Казахстана
Ел бірлігі – ел теңдігі
Савелий КАРАСАВИДИ, председатель…
Мызғымас бірлік – алынбас қамал
НЕДЕЛЬНЫЙ МАРШ ЧИСТОТЫ
